ආක්ටික් සාගරය
ලෝකයේ ප්‍රධාන සාගර පහෙන් එකක් වූ මෙය උතුරෙන් ම පිහිටි සාගරයයි. උත්තරධ්‍රැවය වටා විහිදුණු මේ සාගරය උතුරු ඇමෙරිකාව, යුරෝපය සහ ආසියාව යන මහාද්වීපයන්ගෙන් වට වී ඇත. විශාලත්වය වර්ග සැතපුම් 5,400,000ක් පමණ වේ. ආක්ටික් සාගරය දෙසට විහිද ඇති මහාද්වීප තටකය ඉතා පුළුල්ය. නෝවායා සෙම්ලියා, ෆ්‍රාන්ට්ස් ජෝසෆ්ලන්තය, ස්පිට්ස්බර්ගන්, ග්‍රීන්ලන්තය, කැනේඩියානු ආක්ටික් කොදිව් ආදිය පිහිටා ඇත්තේ ආක්ටික් සාගරයේ මහාද්වීප තටකයෙහිය. මෙම දූපවලට මැදිව පිහිටි කුඩා සාගරික කොට්ඨාස බෙම්ෆට් මුහුද, ලින්කන් මුහුද, බැෆින් බොක්ක, බැරෙන්ට්ස් මුහුද, කාරා මුහුද, ලප්ත්‍යෙෆ් මුහුද, නැගෙනහිර සයිබීරියානු මුහුද යන නාමයන්ගෙන් වෙන් වෙන්ව හැඳින්වේ. ආක්ටික් වෘත්තයට උතුරින් පිහිටි ආක්ටික් සාගරය අවුරුද්ද මුළුල්ලේ ම කැටි අයිස්වලින් යුත් වෙයි. විශේෂයෙන් ම ග්‍රීන්ලන්තය අවට මුහුදේ ඇතිවන අයිස් කුට්ටි අත්ලන්තික් සාගරය දෙසට ද පාවී එයි.
ආක්ටික් සාගරය අත්ලන්තික් සාගරයට සම්බන්ධ කරන බැෆින් බොක්ක හා ග්‍රීන්ලන්ත මුහුද බඹ 1,640ක් පමණ ගැඹුරුය. බඹ 100 පමණ වූ ආවාට කීපයක් ද ආක්ටික් සාගරය ආශ්‍රිත මහාද්වීප තටකයෙහි තිබේ. මහාද්වීප තටකයෙන් ඔබ්බෙහි දී ආක්ටික් සාගර පත්ල බඹ 2,200ටත් වඩා ගැඹුරු බව පරීක්ෂණවලින් හෙළි වී තිබේ. එහෙත් උත්තර අක්ෂාංශ 77° 45´ හා බටහිර දේශාංශ 175° ආශ්‍රිතව බඹ 3,076ක් පමණ ගැඹුරු වූ ස්ථානයක් ද ඇත. ආක්ටික් සාගර පත්ලෙහි ඛාදනය වූ පැරණි කඳුවැටියක ශේෂ දක්නට ලැබේ. ආක්ටික් සාගරය අත්ලන්තික් සාගරයෙන් වෙන් වන්නේ ද බඹ 300 පමණ ගැඹුරෙහි වූ සාගරික කඳුවැටියකිනි. ආක්ටික් සාගරය ශාන්තිකර සාගරය හා සම්බන්ධ කරවන බීරිං සමුද්‍රසන්ධියෙහි ගැඹුර බඹ 30කි. මෙම සාගරය පේලියසොයික භූ යුගයට පසුව ඇති වූ බව සමහර භූවිද්‍යාඥයන්ගේ මතයයි.
ආක්ටික් සාගරයේ සාගරික නිධිවල ඓන්ද්‍රිය ද්‍රව්‍ය දුර්ලභය. මෙහි මතුපිට ජලයෙහි ඩයටම් මුහුදු පැළෑටි (අල්ගේ බ.) බහුල වුව ද සාගරික පත්ලේ ඩයටම් ගොහොරු දුලබය.
ආක්ටික් සාගරික ජලයෙහි ලවණත්වය 30°/°° පමණ වේ. උතුරු ඇමෙරිකාවේ නෙල්සන් හා මැකෙන්සි ගංගාවලිනුත් ආසියාවේ ලීනා, යෙනිසි හා ඕබී ගංගාවලිනුත් විශාල මිරිදිය කඳක් ආක්ටික් සාගරයට එක් වේ. මේ හේතූන් නිසා ආක්ටික් සාගරයේ ජලය සැහැල්ලුය. සාමාන්‍යයෙන් ඇලස්කා හා සයිබීරියානු පැතිවලින් ආක්ටික් සාගරික ජලය හා අයිස් ග්‍රීන්ලන්තය දෙසට ගලයි. ආක්ටික් සාගරයෙන් දකුණට ගලන ප්‍රධාන දියවැල් නම් ලබ්‍රදෝර් හා නැගෙනහිර ග්‍රීන්ලන්ත දියවැල්ය. ආක්ටික් සාගරයේ ම ඇති කුට්ටි අයිස්වලින් මෙන් ම ග්ලැසියරවලින් පා වී එන අයිස් කඳුවලින් ද ආක්ටික් සාගරය වැසී ඇත. ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ දී ආක්ටික් සාගරයේ හිම හා අයිස් දියවන නමුත් ඉන් වැඩි කොටස දියවනුයේ ආක්ටික් වෘත්තයෙන් දකුණෙහි වූ සාගරවලට පාවීමෙන් පසුවය.
නිතර ම අයිස්වලින් වැසී තිබෙන ආක්ටික් සාගරයෙහි වැඩිකොටසක පැළෑටි හා සත්ව ජීවිත අඩුය. එහෙත් සමහර පෙදෙස්වල වැවෙන ඩයටම් ආදිය ආහාර වශයෙන් ගන්නා කොඩ්, සැමන් ආදි මත්ස්‍යයෝ ද තල්මස්, සීල් ආදි ක්ෂීරපායී සත්වයෝ ද ආක්ටික් සාගරයේ බහුල වෙත්. ආක්ටික් සාගරයෙන් මිනිසාට ලබාගත හැකි වෙනත් ආර්ථික ප්‍රයෝජන අල්පය.
(සංස්කරණය: 1965)
