ආරාමය
සිත් ඇලවීම, සිත් ප්‍රිය කරන ස්ථානය, උයන, භික්ෂූන් වසන තැන, පුෂ්ප හෝ ඵල හටගන්නා වෘක්ෂලතාදියෙන් යුත් වත්ත, ක්‍රීඩා උයන යනාදී අර්ථවල යෙදෙන නාමයෙකි. ආරාම යනු අර්ථකථාවන්හිදී විස්තර වන්නේ මෙසේය :- පුෂ්පඵලාදි ශෝභාව කරණකොටගෙන ද (ගොදුරු ගමට) ඉතා දුර නොවීම, ඉතා ළං නොවීම ආදී පඤ්චවිධ සේනාසනාඩග සම්පත්තිය කරණකොට ගෙන ද පැවි‍ද්දෝ ඒ ඒ දිගින් අවුත් මෙහි සිත් අලවා වෙසෙත්නුයි, පුෂ්පඵලාදි සම්පත්තිය හේතුකොට ගෙන (බැහැර ගියවුන්) අභ්‍යන්තරයට කැඳවා අභිරමණය කරවත්නුයි ආරාම නම්‍ වේ.
පුෂ්පාරාම, ඵලාරාම, තාපසාරාම, සංඝාරාම, ජේතවනාරාම, වේළුවනාරාම යනාදි ප්‍රයෝගයන්ගෙන් ආරාම ශබ්දය ව්‍යවහාර වන අයුරු පෙනේ. අරබ, අරුබ් යී සෙල්ලිපිවල දක්නට ලැබෙන්නේ ආරාම ශබ්දයේ ම විකෘතියකි. බුද්ධත්වයෙන් පසු ස්වල්ප කලක් ගත වන තුරු සංඝයා උදෙසා විශේෂ ආරාම තැනීමක් බුදුරජාණන් වහන්සේ නොඅනුදැන වදාළ සේක. එකල භික්ෂූහු වනසේනාසනාදියෙහි විසූහ. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ පසු කලෙක භික්ෂූන්ගේ වාසය සඳහා විහාර, අඩ්ඪයෝග, පාසාද, හම්මිය, ගුහා යන ආවාස පඤ්චකය නියම කිරීමෙන් පසු භික්ෂූහු ශ්‍රද්ධා සම්පන්න ගිහියන් විසින් කරවා දුන් ඒ ඒ වාසස්ථානවල විසීමට පටන් ගත්හ.
බුද්ධ කාලයෙහි කරවන ලද ආරාමයක් කවර අංගයන්ගෙන් සමන්විත වීද යනු අනේපිඬු සිටුවරයා කරවූ ජේතවනාරාමය ගැන දැක්වෙන විස්තරයෙන් පැහැදිලි වේ. එය විහාර, පිරිවෙන්, දොරකොටු, උපස්ථානශාලා, ගිනිහල්, කැපකිළි, වැසිකිළි, කිසකිළි, සක්මන්මළු, සක්මන්හල්, ළිං, ළිංහල් (නානගෙවල්), ගිනිහල්පොකුණු, මණ්ඩපාදියෙන් යුක්ත වූ බව චුල්ලවග්ගයේ සඳහන් වේ. ක්‍රිස්තු පූර්ව 250 පමණේ දී කරවන ලද සාඤ්චි ථූපයට නුදුරුව පිහිටි ආරාමයක නටබුන් මේ දක්වා දක්නට ලැබේ. උදයගිරි අජන්තා, එල්ලෝරා ආදි ලෙන් විහාර, මධ්‍යයෙහි ගලින් නෙළන ලද විශාල ශාලාවකින් හා හාත්පස භික්ෂූන් වසන ශෛලමය කුටිවලින් ද යුක්ත වූ බව පෙනේ. ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් පස්වන, සත්වන සියවස්වල ඉන්දියාවේ සංචාරය කළ පාහියන්, හියුං සාං යන චීන භික්ෂූන්ගේ ගමන් විස්තරයන්හි ඒ ඒ කාලවල පැවති විවිධ නිකායයන්ට අයත් සංඝාරාම ගැන සඳහන් වේ. මේවා අතුරෙන් නාලන්දා සංඝාරාමය උසස් තැනක් ගනී. ඉන්දියා, ලංකා, බුරුම, සියම්, චීන, ජපන්, කොරියා, ටිබැට් ආදි බෞද්ධ රටවල ඉතා පුරාණ කාලයේ පටන් ආරාම කරවා ඇති බව පෙනේ.
