ඉරවඩි ගඟ
බුරුමයේ ඉතා ම විශාල වූත් ප්රධාන ස්ථානය ගන්නාවූත් ගංගාවයි. ඉන්දියා-චීන-බුරුම දේශසිමාව අසල පිහිටි නම්කින් ආදි කඳුවලින් පටන් ගන්නා මාලි සහ නමයි ඉරවඩි ගඟේ ප්රධාන මව් ගංගාය. මාලි-නමයි දෙගංමෝයට මඳක් ඉහත්තාවේ දී නමයි ගඟ යාර 375ක් පමණ පළලය. ඊට කුඩා වූ මාලි ගඟ දෙගංමෝය සමීපයේ දී යාර 150ක් පමණ පළල්ය. මාලි ගඟ මෙන් ම ඉරවඩි ගඟ ද ෂාන් ගෝත්රිකයන් විසින් හඳුන්වනු ලබන්නේ නම්කියු නමිනි. කාතා අසල දී එක් වන කෝක්වේ ගඟ ද මන්ඩලේ අසල දී එක් වන ම්යිතිංගේ ගඟ ද ෂ්වේබෝ පළාතේ දී එක් වන මූ ගඟ ද ම්යින්ජාන් අසල දී එක් වන වින්ඩ්වින් ගඟ ද ඉරවඩි ගඟේ ප්රධාන අතුගංගාය. ටනායි, ටවාන්, ටරොන් හා ඌයූ යන ගංගාවන් එක්වීමෙන් සෑදෙන චින්ඩ්වින් ඉතා ම විශාල අතුගංගාවය. මාලි-නමයි දෙගංමෝයේ සිට ඉරවඩි ගඟ සාමාන්යයෙන් දකුණු දෙසට ගලතත් භාමෝ සහ කාතා නගර අතර ද මන්ඩලේ නගරය අසල දී ද විශාල වංගු දෙකක් ඔස්සේ බටහිරට ගලයි. තවද මාලි-නමයි දෙගංමෝයේ සිට මන්ඩලේ දක්වා ඉරවඩි නිම්නය සමහර තැනක දී යාර 4,000ක් පමණ පළල නමුදු පෝෂෝ හා සින්කාන් යන තන්හි දී ගඟ ගලා බස්නේ යාර 50කට නොවැඩි වූ පටු දොරු මැදිනි. ම්යිතිංගේ මෝයෙන් පහළ ඉරවඩි ගඟ බොහෝ දඟර සහිතය. චින්ඩ්වින් මෝයෙන් පහළ ඉරවඩි ගඟට එක්වන ගංගා කුඩා නමුත් ආර්ථික වශයෙන් ඒවා බොහෝ වැඩදායී වේ. අකවුක්ටවුං නම් ස්ථානයෙන් පහළ ඉරවඩි නිම්නය ඉන් ඉහළ නිම්නය මෙන් කඳුවලින් ආවරණය වූ පටු පෙදෙසක් නොවේ. ඉන් පහළ සැතැපුම් 1 සිට 4 දක්වා පුළුල් වූ ගඟ දෙපස විශාල තැනිතලා ඇත. මුහුදු වෙරළේ සිට සැ. 140ක් පමණ උතුරින් ආරම්භ වන ඩෙල්ටාව ව.සැ. 12,000ක් පමණ විශාලය. ප්රධාන අපශාඛා නවයකින් ඩෙල්ටාව ඔස්සේ සෙමෙන් ඇදෙන ඉරවඩි ගඟ මාර්තබාන් බොක්කට වැටේ. දැනට සොයා ගෙන ඇති අන්දමට ඉරවඩි ගඟේ මුළු දිග සැ. 1,250ක් පමණ වේ. එහි ජලවහන ප්රදේශය ව.සැ. 158,000ක් පමණ විශාලය. දොරු ආශ්රිත පෙදෙස හැර සෙසු පෙදෙස්හි වැලිපර හා දූපත් ඇත. වැහි බහුල කාලය නිරිත දිග මෝසම් සමය නිසා මාර්තු මස සිට ගංගාවේ දිය මට්ටම නැඟීමට පටන් ගනී. වඩා සැඩ ගංවතුර ඇති වන්නේ සැප්තැම්බර්හි දීය. නිතර ගඟ උතුරා යෑම වැළැක්වීම පිණිස ගඟ දෙපස වේලි බැඳ දියළුතැන්න ජල ගැල්මෙන් ආරක්ෂා කොට තිබේ.
බුරුමයේ ආර්ථික කටයුතු සඳහා ඉරවඩි නිම්නය ඉතා වැදගත්ය. සාරවත් ඩෙල්ටා ප්රදේශය බුරුමයේ පමණක් නොව ලෝකයේ ම ඉතා බහුල වශයෙන් වී ගොවිතැන් කරන ප්රදේශයකි. මධ්යම ඉරවඩි නිම්නයෙහි යෙනොංයෙවුං, චවුක්, සින්ගු සහ මින්බු යන නගර අවට විශාල ඛනිජ තෙල් ආකර හා තව ම වැඩි ප්රයෝජනයට ගෙන නොමැති ගල් අඟුරු නිධි ද ඇත. ගඟ දෙපස හෙල් බෑවුම්හි ඝන වනාන්තරවලින් රැස් කර ගන්නා තේක්ක ලෝක ප්රසිද්ධය. කෘෂිකර්මය සඳහා ප්රධාන ජල සම්පාදන ව්යාපාර පිහිටා තිබෙන්නේ මධ්යම නිම්නයේ පිහිටි චවුක්සෙ, මන්ඩලේ, මින්බූ, ෂ්වේබෝ ආදි පළාත්වලය. එහෙත් ඉරවඩි ගඟ වඩාත් වැදගත් වනුයේ ජලසම්පාදනය අතින් නොව ජල මාර්ගයක් වශයෙනි. ඉරවඩි මෝයේ සිට සැ. 900ක් ගඟ ඉහළ භාමෝ දක්වා විශාල දුම් නැව්වලට පවා යාත්රා කළ හැකිය. දුම් බෝට්ටු හා ඔරුපාරු ඉන් ඉහළ ලයිකව් දක්වා ම යයි. ඉහළ නිම්නයේ වනාන්තරයන්ගෙන් රැස් කරගන්නා තේක්ක ආදි දැව ගංමෝය අසල ලී මෝල් හා තොටුපළවල් කරා පා කර එවීමට හැකිවීම ඉරවඩි ගඟෙන් සැලසී ඇති මහත් පහසුවකි. ඉරවඩි ගඟ හරහා මන්ඩලේහි සුප්රසිද්ධ ආවා පාලම ඉදි කර ඇත. ප්රථම වරට 1938 දී සාදා නිම කරන ලද මෙය දෙවැනි ලෝක යුද්ධයේ දී බොහෝ දුරට විනාශ වූ නමුදු 1954 වන විට එහි ප්රතිසංස්කරණ කටයුතු නිම කරන ලදි. ඉරවඩි ගඟේ අපශාඛාවක් වන රැන්ගුන් නදී මෝයෙහි රැන්ගුන් වරාය පිහිටා ඇත. බුරුමයේ ප්රධාන වරාය ද මෙයයි. බසේන් නම් අපශාඛාව ආශ්රිත බසේන් ද තරමක් දියුණු වරායකි. මන්ඩලේ, කාතා, ෂ්වේබෝ හා ප්රෝම් වැදගත් ගංතොටවල්ය.
(සංස්කරණය: 1970)
