අක්මා රෝග
අක්මාව වනාහි ශරීරයෙහි විශාලතම තනි අවයවයයි. එය ශරීරගත රුධිරයෙන් විශාල ම ප්‍රමාණය දරා සිටින අවයවය ද වේ. අන්තකයන්ගෙන් ගලාබස්නා ලේ ඇතුළුව, හෘදයෙන් පිටවන මුළු රුධිර ප්‍රමාණයෙන් 25%ක් පිවිසෙන්නේ අක්මාවටය. එහි කෘත්‍යයෝ බෙහෙවින් විවිධයහ, සංකීර්ණයහ.
ප්‍රෝටීන්, කාබෝහයිඩ්රේට්, මේද යන මේවායේ ආරාබිත්තිය (පරිවෘත්තිය = metabolism) හා එයින් ඇතිවන නිෂ්ඵල ද්‍රව්‍ය බොහොමයක් පිට කිරීම යන මේ කාර්‍ය්‍ය දෙකත් අක්මාවත් අතර දැඩි සම්බන්ධකමක් පවතී. අන්තකයන් තුළට පිත්තය බහිස්ස්‍රාවය කිරීම, විටමින් ප්‍රයෝජන කොට ගැනීම, හෝමෝන බොහොමයක් විධූලක කිරීම, රුධිර සම්පාදනය සඳහා අවශ්‍ය ද්‍රව්‍යයන් ගබඩා කොට තබාගැනීම යන මේවා අක්මාවේ වෙනත් කෘත්‍යයෝය. විෂ ශරීරගතවීම වළකා ශරීරය ආරක්ෂා කර ගැනීම ද අක්මාවෙන් කෙරෙන තවත් කාර්යයකි.
අක්මා රෝගයක් හටගත් විට අක්මාවේ මේ කෘත්‍යයන්ට බාධා පැමිණේ. අක්මා රෝගයක ලක්ෂණ හා එයින් හටගන්නා උපද්‍රව රඳා පවත්නේ වැඩියෙන් ම බාධිත වූ කෘත්‍යය ද බාධාවේ ප්‍රමාණය දැයි යන කරුණු උඩය. ස්වකීය කාර්යශක්තියෙන් විශාල ප්‍රමාණයක් මතු ප්‍රයෝජනය සඳහා සුරක්ෂිත කොට තබා ගැනීම අක්මාවෙහි ස්වභාවය වේ. එබැවින් සුළු වශයෙන් හටගන්නා රෝගයන්ගෙන් අක්මාවට අධික කායික පීඩාවක් නොපැමිණෙන්නට පුළුවන. අක්මාවෙන් 2/3 ක් පමණ විනාශ වී යන තෙක් ඊට සෑහෙන පමණට ක්‍රියාකාරී විය හැකිය.
අක්මා සිරෝසියාවට (පෛංගයට = cirrhosis) ඒ නම ව්‍යවහාර වනුයේ අක්මාවේ පියවි රූපය අධික ලෙස කැළැල් ගැසී විනාශ වී යෑම නිමිති කොටගෙනය. අක්මාව එසේ වන්නේ නැවත නැවත සිදුවන සුළු සුළු පෑරීම් නිසා හෝ හදිසියේම සිදුවන තනි තුවාළයක් නිසා හෝ විය හැකිය. බෙහෙවින් මේ රෝගය සෑදීමට හේතු වන කරුණු නම්:
1. පෝෂණ ඌනතාව (ලීනෙක් සිරෝසියාව හෙවත් ප්‍රතිහාර සිරෝසියාව),
2. වයිරස අසාදන හා රසායනික කාරකයන්ගෙන් වන හානි (පශ්චාත් - විපන්‍ය සිරෝසියාව),
3. අක්මාවෙන් පිත ගලා බැස්මට බාධා පැමිණීම (පිත්ත සිරෝසියාව) සහ
4. දරුණු හෘද් විරාමය (සංචයන සිරෝසියාව හෙවත් හෘත්සිරෝසියාව) යන මේවායි.
පෝෂණ ඌනතාව: කුපෝෂ‍ණයෙන් හටගන්නා අක්මා රෝග විශේෂයෙන් ම හටගන්නේ දිගින් දිගට ම අධික ලෙස මත්පැන් පානය කිරීම කරණකොටගෙනය. එහෙත් එය කවර ලෙසකින් හෝ ශැතිවන කුපෝෂණය නිසා ද සෑදෙන්නට ඉඩ තිබේ. ශරීරයට අත්‍යවශ්‍ය ද්‍රව්‍ය කිහිපයක්, විශේෂයෙන් ම ඇමයිනෝ - අම්ල - කෝලීන්, සෑහෙන පමණට ආහාරයට අඩංගු නොවීමෙන් ලොකු මේද ප්‍රමාණයක් අක්මා සෛලවල ගොඩගැසී අනතුරුව සෛල හා අක්මාව විශාල කරවයි. මෙබඳු විශාල මේදෝමය අක්මාවල කාර්ය ශක්තියට හානි පැමිණිය හැකිය. එපමණක් ද නොව, මත්තෙහි පැමිණිය හැකි උපද්‍රවයන්ට ද ඒවා ලෙහෙසියෙන් ගොදුරු විය හැකියි. අක්මාව මේදෝමය වී කලක් ගතවීමේ දී එය කරා පිවිසෙන රුධිර ප්‍රමාණය, අත්‍යවශ්‍ය වූ අල්පමාත්‍ර කෘත්‍යයන් කරගෙන යෑමට පවා ප්‍රමාණවත් නොවිය හැකිය. එවිට රෝගියා යාකෘතික විරාමයෙන් මැරෙයි (කුපෝෂණය බ.).
වයිරස අසාදන: වයිරස යකෘත්දාහය ඉතා ම දරුණු ආසාදක අක්මා රෝගයයි. මෙය එකිනෙකට බෙහෙවින් සම්බන්ධව පවත්නා වයිරස දෙකකින් කවර එකක් නිසා හෝ වැලඳිය හැකිය.
1. ආසාදක යකෘත්දාහය: මේ රෝගයේ දී ආසාදනය සිදුවන්නේ ආසාදිත වූ ආහාර හෝ ජලය මුඛ මාර්ගයෙන් ශරීරගත වීමෙනි.
2. සමකාර්ය මස්තු (homologous serum) යකෘත්දාහය: මෙය සෑදෙන්නේ රෝගය වැලඳුණු ලෙඩකුගේ හෝ රෝග බීජ දරන තැනැත්තකුගේ මස්තු ශරීරගත වීමෙනි. සෑහෙන පමණ ජීවාණුහරණය නොකළ සිරිංජවලින් කරනු ලබන කවර අන්දමේ වුව ද අධශ්චර්ම නික්ෂේපණයකින් (hypodermic injection) මේ රෝගය වැල‍‍ඳෙන්නට ඉඩ තිබේ.
වයිරස යකෘත්දාහයේ දී වෛද්‍යවරයාගේ ඇසට හමුවන ප්‍රධාන ලක්ෂණය කාමලාව හෙවත් සෙංගමාලයයි. උදර වේදනා හා ආහාර අරුචිය ආදි වෙනත් ලක්ෂණ ද තිබිය හැකිය. (යකෘත්දාහය; කාමලාව බ.) කහඋණ (බ.) අක්මාව කෙරෙහි බලපාන තවත් වයිරස රෝගයකි.
බැක්ටීරියා ආසාදන: අක්මාවට සිදුවන බැක්ටීරියා ආසාදන, බොහෝවිට, පළමුකොට ශරීරයේ අන් තැනකඇතිවන ආසාදනයන්ට අනතුරුව ද්විතීයික වශයෙන් හටගන්නා ආසාදනයි. කෝලැංගි යොලයිටිස් (පිත්තප්‍රණාලදාහය) මේ වර්ගයේ රෝගයකි. මෙහි දී පිත්තාශයේ සිට අක්මාව ඇතුළේ ඇති කුඩා පිත්තප්‍රණාල තුළට ආසාදනය පැතිර යෑමෙන් දාහය හටගන්නට ඉඩ තිබේ. අන්තක පථයේ ආසාදන, විශේෂයෙන් ම ඇපෙන්ඩිසයිටිස්, අක්මාව කරා පැතිර යා හැකිය. මේ රෝගවලින් සාමාන්‍යයෙන් විස්ඵෝට (abscesses) හට ගනී. මුර උණ, සීතල, දහඩිය, කාමලාව හා ධූලකරක්තය මේ රෝගවල ආවේණික ලක්ෂණ වේ. ළමයින්ට මේ රෝග වැලඳීමේ දී බොහේ විට අක්මාවට ආසාදනය සිදුවන්නේ පූතික නාභියක් මඟිනි.
උපදංශය ද අක්මා සිරෝසියාවට හේතු විය හැකිය. ප්‍රතිජෛවකයන්ගේ (antibiotics) පාවිච්චිය පැතිර යෑමෙන් පසු, උපදංශ රෝගය සිරෝසියාවට හේතු වී ඇත්තේ ඉතා කලාතුරකිනි.
කවර අන්දමක හෝ සර්වාංග ආසාදනයකින් අක්මාවට ද ද්විතීයික ආසාදනයක් සිදුවිය හැකිය. මෙය ආන්ත්‍රික ජ්වර (ටයිපොයිඩ් උණ), බ්රුසෙ ලෝසියා, ටුලරීමියා ආදි ඇතැම් රෝවල දී නියම වශයෙන් ම සිදුවන්නකි. ලෙප්ටොස්පිරෝසියා රෝගයට හේතුවන ස්පිරොකීටයෝ නමැති ක්ෂුද්‍ර ජීවීහු කාමලාව ද අක්මාවට හානි ද ඇති කෙරෙති.
පරපෝෂිතයෝ: මිනිසුන්ගේත් සතුන්ගේත් අක්මාවල විවිධ පරපෝෂිතයන්ගේ මාර්ගයෙන් නොයෙක් ආසාදන ඇති වේ. එන්ටමීබා හිස් ටොලිටිකා නමැති ඒකසෛලිකයා (protozoon) ඇති කරන අන්තක (intestinal) ආසාදනයක් වන ඇමීබා රෝගයෙහි දී (ඇමීබයසියාවෙහි දී) අක්මා විස්ඵෝට හටගනී. ඇමීබා රෝගය කරණකොටගෙන අක්මාවෙහි විස්ඵෝට ඇති වන්නේ සාමාන්‍යයෙන් තනි තනිවය. ඒවා ඉතා විශාල බවට පත්වීමට ද පිළිවන. බැක්ටීරියාවලින් මේ විස්ඵෝට ද්විතීයික ලෙස ආසාදනය විය හැකිය. නැත්නම් ඒ විස්ඵෝටවලට ප්ලූරීය (pleural) පරිකන්තු (pericardial) හා පරිතාන (peritoneal) කුහරවලින් එකක් තුළට හෝ පෙණහැලි තුළට හෝ බඩවැල් තුළට හෝ පිවිසෙන්නට පුළුවන.
රසායනික කාරක: ආශ්වාසය මඟින් හෝ ආහාර සමඟ යෑමෙන් හෝ ශරීරය තුළට ඇතුළු වන රසායනික කාරකයන්ගේ හේතුවෙන් අක්මාවට ඇතිවන පීඩා විශේෂයක් නම් ධූලක යකෘත්දාහයයි (toxic hepatitis). අක්මාවට හානි කළ හැකි බොහෝ රසායන ද්‍රව්‍ය අතුරෙහි ක්ලොරොfපෝම්, කාබන් ටෙට්රක්ලෝරයිඩ්, ආසනික් හා පොස්පරස් ද වේ. ඒවා මේද රැස් කර අක්මා සෛලවල විපන්‍යය (necrosis) ඇති කරයි. ධූලක යකෘත්දාහයෙහි ලක්ෂණ ආසාදක යකෘත්දාහයෙහි ලක්ෂණලට සමානය. එහෙත් ඊට වඩා උග්‍රය. ඉන් මැරෙන රෝගීන්ගේ ප්‍රමාණය අධිකය. ධූලක යකෘත්දාහයෙන් පෙළෙන රෝගීන්ට ප්‍රතිකාර වශයෙන් කළහැක්කේ විවේකය, පථ්‍ය ආහාර, විටමින් වර්ග, මෙතියොනින් හා කෝලීන් යන මේවා ලබාදීම පමණකි. රෝගය වැලඳිය හැක්කාවූත් සංවේදී වුත් පුද්ගලයන්ගේ අක්මාවලට නොයෙක් ඖෂධ වර්ගවලින් ද හානි සිදුවිය හැකිය.
අවරෝධය: අක්මාවෙන් පිත බැස යෑම අවරෝධ වූ කල හෙවත් ඊට අවහිරයක් ඇති වූ කල, පිත්ත පෛංගය හටගනී. ඒ අවරෝධය ඇති වන ස්ථානයට පිටිපසින් පිත්ත නායක (bile ducts) බෙහෙවින් විස්තාරණය වී එහි පිත රැස්වේ. අනතුරුව අක්මාවෙහි කෘත්‍යයන්ට ක්‍රමයෙන් බාධා පැමිණේ. පොදු පිත්ත නායකයේ පිත්තාශ්මයක් (gall stone) හිරවීමෙන් එවැනි ක්‍රියාවලියක් ඉතා ඉක්මනින් ඇතිවිය හැකිය. පොදු පිත්ත නායකයේ අර්බුද (tumours) හටගැනීම ද පිත්ත පෛංගය ඇති කරන සාමාන්‍ය හේතුවකි. කමලාව, වෙවුලුම, උණ, දාඩිය දැමීම හා උදර වේදනාව ආදිය පිත්ත පෛංගයේ ලක්ෂණයෝයි. මූත්‍ර කළු පැහැයෙන් යුක්ත වේ. මල පැහැයෙන් අඩු වී යයි.
අර්බුද: හෙමන්ගියොමා (hemangioma) නමැති අර්බුද වර්ගය හැරුණු විට අමාත්සරික (nonmalignant) අර්බුද අක්මාවෙහි ඇති වන්නේ කලාතුරකිනි. ඒවා සාමාන්‍යයෙන් කුඩාය; ගණන් ගැනීමට තරම් උවදුරක් ඉන් ඇති නොවේ. අක්මාවෙහි හටගන්නා මාත්සරික අර්බුද අමාත්සරික අර්බුදවලට වඩා බහුලය. එවැනි අර්බුද සාමාන්‍යයෙන් උපදින්නේ අක්මා සෛලවලින්මය. නැතහොත් ඒවා අක්මාව තුළ පිත්ත නායකවලින් උපදී. ආමාශය, පුරීතතය (colon), අග්න්‍යාශය (pancreas), පෙණහැලි, පපුව ආදී වෙනත් ස්ථානවලින් හටගන්නා අර්බුද ඇති රෝගීන්ගෙන් සියයට 50ක් පමණ සංඛ්‍යාවක පිළිකාවලින් ද්විතීයික වශයෙන් අක්මාවෙහි ආබාධ ඇති වේ. මේ අර්බුදවලට ශල්‍යකර්ම මගින් කරනු ලබන ප්‍රතිකාරවලින් සුවයක් නොලැබේ. ඉක්මනින් රෝගියාගේ මරණය සිදුවේ. ප්‍රතිකාර කිරීම වේදනාවෙන් සහනයක් ලබාදීමට පමණක් සීමා වේ. (අර්බුදය; පිලිකා රෝග බ.)
වෙනත් රෝග: අනික් ඉන්ද්‍රියයන් සමඟ අක්මාව ද ඇසුරු කොටගෙන ඇතිවිය හැකි වෙනත් රෝග කිහිපයකි. නි. ඇමයිලොයිඩෝසියාව (amyloidosis), සාකොයිඩෝසියාව (sarcoidosis), විල්සන් රෝගය හා හිමැක්‍රොමටෝසියාව (haemachromatosis). විල්සන් රෝගය වනාහි තඹ පරිවෘත්තිය කරණකොටගෙන අක්මාවෙහි පෛංගය උපදවමින් කලාතුරකින් ඇතිවන උපද්‍රවයකි. හිමැක්‍රොමටෝසියාව යකඩ පරිවෘත්තිය කරණකොටගෙන ඇති වන රෝගයකි. අක්මාවෙහි හා වෙනත් පටකවල යකඩ අඩංගු වර්ණක අධික ලෙස රැස්වීම මේ රෝගයේ ලක්ෂණයකි. මේ රෝගයෙහි දී බොහෝ විට මාරාන්තික වූ උග්‍ර පෛංගය හටගනී.
කර්තෘ:ඇන්. කෝදාගොඩ
(සංස්කරණය:1963)
