අක්ෂාංශය
භූ අක්ෂාංශ සහ ඛගෝල අක්ෂාංශ වශයෙන් අක්ෂාංශ දෙවර්ගයෙකි. භූ අක්ෂාංශ ද නක්ෂත්‍රීය, භූගෝලීය සහ භූකේන්ද්‍රීය යැයි තෙවැදෑරුම් වේ. පෘථිවියේ යම් ස්ථානයක නක්ෂත්‍රීය අක්ෂාංශය වනාහි එම ස්ථානය ඔස්සේ අඳින ලද ලම්බ රේඛාව සහ සමකතලය අතර ඇති කෝණය වේ.
භූගෝලීය අක්ෂාංශය නම් සමකතලයත් සම්මත ගෝලයක පිහිටි යම් ස්ථානයක් කරා අඳින ලද ලම්බකයත් අතර ඇති කෝණික දුරයි. මෙය බොහෝ සෙයින් ම නක්ෂත්‍රීය අක්ෂාංශය හා සමය. එහෙත් විශාල කඳුවැටි හා පොළෝ මතුපිටට යටින් පිහිටි පාෂාණස්තර ආදිය නිසා ඇති විය හැකි ප්‍රාදේශික විෂමතා ලම්බකය කෙරෙහි බලපාන හෙයින් භූගෝලීය අක්ෂාංශය නක්ෂත්‍රීය අක්ෂාංශයට මඳක් වෙනස්ය. තවද භූගෝලීය අක්ෂාංශය, සැලකිල්ලට භාජන වී ඇති ස්ථානයේ සිට පෘථිවියේ කේන්ද්‍රයට නො ව, එහි ගුරුත්ව කේන්ද්‍රයට අඳින ලද රේඛාවත් සමකතලයත් අතර ඇති කෝණික දුර ප්‍රමාණය යි. (භූකේන්ද්‍රයත්, ගුරුත්ව කේන්ද්‍රයත් එක ම ලක්ෂ්‍යයක් නොගනියි.) සිතියම් ඇඳීමේ දී භාවිත වනුයේ මෙම භූගෝලීය අක්ෂාංශයි. පෘථිවි ගෝලයේ බඳ වටා හරි මැදින් වැටී ඇති සමකය අංශක 0 අක්ෂාංශ රේඛාව ලෙස සලකනු ලැබේ. සමකයට උතුරින් සහ දකුණින් සමකයට මෙන් ම එකිනෙකට ද සමාන්තරව පිළිවෙළින් උතුරු සහ දකුණු ධ්‍රැව (අංශක 90) දක්වා මේ අක්ෂාංශ වැටී ඇතැයි සලකනු ලැබේ. මෙම රේඛාවක් සමකයේ සිට එක ම දුර ප්‍රමාණයක් ඈතින් පිහිටියා වූ සියලු ස්ථාන සම්බන්ධ කරයි. මේ රේඛා යොදා පළමුවෙන් ම පෘථිවියෙහි සිතියමක් අඳින ලද්දේ මිසර ජාතික විද්‍යාඥයකු වූ ටොලමි විසිනැයි විශ්වාස කරති. නවීන සිතියම් විද්‍යාවෙහි මෙම අක්ෂාංශ රේඛා නොයෙක් ප්‍රක්ෂේපණ අනුව අඳිනු ලැබේ.
සමකතලයත් සැලකිල්ලට භාජන වූ ස්ථානයේ සිට පෘථිවි කේන්ද්‍රයට අඳින ලද රේඛාවත් අතර ඇති කෝණික දුර ප්‍රමාණය භූකේන්ද්‍රීය අක්ෂාංශය ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ. පෘථිවිය නියම ගෝලයක් වී නම් කේන්ද්‍රීය සහ නක්ෂත්‍රීය අක්ෂාංශ අතර වෙනසක් ඇති නොවේ.
අක්ෂාංශ, ආකාශවස්තු ආශ්‍රයෙන් සලකන විට ඛගෝල අක්ෂාංශ නම් වෙයි. යම් ආකාශ වස්තුවකට පොළොවේ කක්ෂ තලයේ සිට ඇති කෝණික දුර ඛගෝල අක්ෂාංශය ලෙස හැඳින්වේ. භූකේන්ද්‍රය ආශ්‍රයෙන් ඛගෝල අක්ෂාංශය මැන ගත් කල ඊට භූකේන්ද්‍රීය ඛගෝල අක්ෂාංශය යැයි ද, සූර්‍ය්‍ය කේන්ද්‍රය ආශයෙන් මැන ගත් කල සූර්‍ය්‍ය කේන්ද්‍රීය ඛගෝල අක්ෂාංශය යැයි ද කියනු ලැබේ. යම් ආකාශ වස්තුවක් හා මන්දාකිනී සමකය (බ.) අතර ඇති කෝණික දුර ප්‍රමාණය මන්දාකිනී අක්ෂාංශය නම් වේ. මෙය වැඩි වශයෙන් භාවිත වන්නේ නක්ෂත්‍ර විද්‍යාවෙහි දී ය.
(සංස්කරණය:1963)
