අඞ්ගාරචේතිය
දඹදිව පිප්ඵලවනයෙහි විසූ මෝරිය රජදරුවන් විසින් බුද්ධ ශරීරය ආදාහන කළ ස්ථානයෙහි ශේෂ වූ අඟුරු ගෙන ගොස් නිදන් කොට ඉදි කැරුණු චෛත්‍යයි. මහාපරිනිර්වාණ සූත්‍රයෙහි දැක්වෙන අයුරු දඹදිව රජදරුවන් බුදුන්ගේ ශාරීරක ධාතු බෙදා ගත් අවස්ථාවේ දී මෝරියයන් ද ධාතු සඳහා දූතයන් එවූ නමුත් ඔවුන් පැමිණෙන කල ධාතු බෙදා අවසාන වී තිබුණි. එහෙයින් මෝරිය දූතයෝ බුදුසිරුර අදාහන කළ තැන ඉතිරි වූ අඟුරු ගෙනගියහ. මෝරිය රජදරුවෝ ඒවා තැන්පත් කොට න්‍යග්‍රෝධ වනයෙහි ස්තූපයක් ඉදිකළහ.
පාහියන් සහ හියුං සාං යන සුප්‍රසිද්ධ චීන දේශාටකයන්ගේ වාර්තාවල අංගාරචේතිය ගැන සඳහන් වේ. පාහියන්ගේ ගමන් විස්තරය අනුව මෝරිය නගරය පිහිටියේ අනෝමා (බ.) නදියේ සිට සතර යොදුනක් (සැතපුම් 28ක්) නැගෙනහිරිනි. මෝරිය නගරය ද අංගාරචෛත්‍යය පිහිටි න්‍යග්‍රෝධවනය ද අනෝමා ගඟට ගිනිකොන දෙසින් ලී 180ත් 190ත් (සැතපුම් 30ත් 32ත්) අතර දුර ප්‍රමාණයක පිහිටා තුබුණු බව හියුං සාං සිය ගමන් විස්තරයෙහි සඳහන් කරයි. හියුං සාං එහි පැමිණි කාලයේ දී අංගාරචෛත්‍යය උසින් අඩි 30ක් පමණ වූ බව පැවසේ. චෛත්‍යයේ ඉතිහාසය ගැන කරුණු පවසන හෙතෙම ඇතැම් බ්‍රාහ්මණයන් විසින් බුදුසිරුර අදාහන කළ තැනින් අඟුරු ගෙන ගොස් මේ චෛත්‍යය කරවන ලද බවත් නොයෙක් රෝගීන් මෙතැන්හි පූජෝපහාර පැවැත්වීමෙන් සුවය ලබන බවත් සඳහන් කරයි. අංගාරචෛත්‍යය අසල සිව්බුදුවරයන් පරිභෝග කළ තැන ඉදි කරනු ලැබූ සංඝාරාමයක් ද අශෝක අධිරාජයා විසින් කරවන ලද විශාල චෛත්‍යයක් ඇතුඵ සිය ගණනක් ද වූ බවත් කියැවේ.
1976 දී මේ පෙදෙසෙහි පුරාවිද්‍යා කටයුතු ආරම්භ කළ ඒ.සී. කාලයිල් මහතා විසින් උත්තර ප්‍රදේශයේ ගොරක්පූර් දිස්ත්‍රික්කයේ ගෝරා ගඟබඩ පිහිටි "රාජධානි" නොහොත් "උප්ධඕලියා" නමැති ප්‍රදේශය මෝරියයන්ගේ රාජධානිය ලෙස හඳුනා ගන්නා ලදි. ගෝරා නදියේ නැගෙනහිර ඉවුරෙහි පිහිටි පැරණි නටබුන්වලින් ගැවසී ගත් "උප්ධඕලියා දීහ්" නමැති විශාල ගොඩැල්ලට බටහිර දෙසින් පිහිටි අඩි 30ක් පමණ උසැති කේතුකාගාර ගල් ගොඩැල්ල අංගාර චෛත්‍යය බව කාලයිල් කල්පනා කළේය. එහෙත් වැඩි දුරටත් පරික්ෂණ පැවැත්වීමෙන් පසු ඉහත කී ගල් ගොඩැල්ල ස්තූපයක් නොව පිරමිඩාකාර විහාර මන්දිරයක් විය හැකි බවත්, දීහ් කන්දට ගිනිකොන දෙසින් පිහිටි අනෙක් ගොඩැල්ලක් අඞ්ගාර චෛත්‍යය විය හැකි බවත් ඔහු අනුමාන වශයෙන් පැවසීය.
(සංස්කරණය:1963)
