අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය (Carboniferous system)

පාථිවියෙහි දක්නා පාෂාණ භුවිද්‍යාඥයන් විසින් කාලසීමාවක් අනුව වර්ග කරනු ලැබේ. භූවිද්‍යානුකූලව පේලියසොයික යුගයේ ඩෙවෝ නියානු සහ පර්මියානු යන මණ්ඩලයෙන් අතරෙහි අඞ්ගාධාර මණ්ඩලය විය. අඟුරුනිධි සහිත වු හෙයින් අඞ්ගාධාර මණ්ඩලය යැයි නම් ලැබූ මෙම පාෂාණ තට්ටු තැන්පත් වූ කාලසීමාව "අඞ්ගාධාර අවධිය" ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ. මීට අවුරුදු 285,000,000කට ඉහත දී ආරම්භ වු අඞ්ගාධාර අවධිය වර්ෂ 55,000,000ක් පමණ වු කාලයක් තිස්සේ පැවතුණි. පළමුවෙන්ම එංගලන්තයෙහි හා වේල්සයෙහි හඳුනාගනු ලැබූ මෙම පාෂාණස්තර අධ්ගාරධර මණ්ඩලය යනුවෙන් නම් කරන ලද්දේ 1822 දී ය. අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය ප්‍රධාන වශයෙන් අවසාදිත පාෂාණනිධිවලින් සැදී ඇත. එහෙත් අඞ්ගාරධර අවධියේ දී ඇතිවියැයි සලකනු ලබන ආග්නේය පාෂාණ උතුරු එංගලන්තයේ හා අයර්ලන්තයේ ද මධ්‍යම ප්‍රංසයේ හා උතුරු ඇමෙරිකාවේ අත්ලන්තික් වෙරළබඩ පෙදෙස්වල ද මධ්‍යම ආසියාවේ ටියෙන්ෂාන් ප්‍රදේශයේ ද ඇති බව දැනගෙන ඇත.

උතුරු ඇමෙරිකාවේ අඞ්ගාරධර මණෟඩලය පෙන්සිල්වේනියානු හා මිසිසිපියානු යයි කොටස් දෙකකට බෙදනු ලැබේ. මෙය සාමාන්‍යෙයන් යුරෝපයේ පහළ ඉහළ අඞ්ගාරධර මණ්ඩලයට අනුකූල වූ බෙදීමකි. උතුරු ඇමෙරිකාවේ පෙන්සිල්වේ නියානු ස්තර තැන්පත් වී ඇත්තේ මිසිසිපියානු පාෂාණ බොහෝ සෙයින් ඛාදනය වූවාට පසුවය. බොහෝවිට මුලින් තැන්පත් වු ස්තරයක් මෙලෙස ඛාදනය වීම නිසා පහළවන ලක්ෂණ ඒ මතුපිට තැන්පත් වන වෙනත් නිධීයකට යටවන නමුත් භූවිද්‍යාඥයන්ට එවැනි අසමතාවක් අනුව විවිධ කාලින ස්තර වෙන් කොට හඳුනාගත හැකිය. අඞ්ගාරධර මාණ්ඩලික පාෂාණ තට්ටුවෙහි අන්තර් ගත මෙවැනි වෙනස්කම් අනුව උතුරු ඇමෙරිකාවේ මෙන් ම යුරෝපයේත් අඞ්ගාරධර මණ්ඩලයට ඉහත සඳහන් අකුරු කොටස්වලට බෙදා ඇත.

උතුරු ඇමරිකාවේ විශේෂයෙන් ම ඉහළ මිසිසිපි ගංගාධරයෙහි අඩි 3,000ක් පමණ ගනකමට තැන්පත් වි ඇති මිසිසිපියානු අඞ්ගාරධර මාණ්ඩලික පාෂාණ තට්ටුවල ඉපැරණි මුහුදු පත්ලක තැන්පත් වු ද්‍රව්‍යයන්ගේ සැදී ඇතැයි නිගමනය කළ හැකි හුනුගල් බහුලය. මිසිසිපි ද්‍රෝණිය ආශ්‍රිතව පිහිටියා වු එම ආදිකල්පික මුහුද අවට පිහිටි ඇපලේවියාව ආදි ඉපැරණි ගොඩබිම නිසා අත්ලන්තික් සාගරයෙන් වෙන් වු මුහුදක් වී යැයි සලකනු ලැබේ. මිසිසිපියානු අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය කින්ඩර්හුකියානු ඔසේගියානු මෙරමේසියානු හා වෙස්ටේරියානු යන අතුරු කොටස් අතරට බෙදනු ලැබේ.

උතුරු ඇමෙරිකාවේ ආදි ම මිසිසිපියානු අඞ්ගාරධර මණ්ඩලයෙන් පාෂාණ ලෙස හැඳින්වෙන කින්ඩර් හුකියානු වර්ගය කළු ශල්ක විශේෂයකි. බොහෝ තැන්වල මෙම කින්ඩර්හුකියානු කළු ශල්ක ඩෙවෝනියානු ස්තර සමග මිශ්‍රව පවතී. ඕසේ ගියානු ස්තර සමග තැන්පත්වීමට පෙර මිසිසිපියානු මුහුද එම ස්තර පිහිටා ඇති පෙදෙස දක්වා විහිද නොපැවති බවක් දැක්වෙන භූවිද්‍යාත්මක සාධක තිබේ. ඕසේගියානු පාෂාණ අතර ගිනිගල් සහිත ශල්ක වැලිගල් හා හුනුගල් විශේෂය සාමාන්‍ය තැන්පත් වු වේස්ටේරියානු ස්තර ශල්ක වැලිගල් හා සාගරික හුනුගලින් යුත් වේ. කලින් කළ ගොඩබිම් වශයෙන් පැවති මුහුද පත්ලෙහි වැඩුණ සාරවත් වෘක්ෂලතාදිය විටින් විට මුහුදු දියට යටවීම නිසා, තුනී අඞ්ගාරධර පාෂාණ ස්තර ද වෙස්ටේරියානු ස්තර අතර තිබේ.

යුරෝපයේ පහළ අඞ්ගාරධර නිධි තැන්පත් වී ඇත්තේ වර්තමාන ප්‍රංසය, බෙල්ජියම එංගලන්තය හා වේල්සය ආශ්‍රිත පෙදෙසෙහි වූ ආදිකල්පිත මුහුදු බොක්කයකය. දැනට මේ පෙදෙස්වල වෙරළාසන්න ප්‍රදේශයන්හි දක්නට ලැබෙන හිරිගල්පර මේ කාලයේ දී තැන්පත් වූ අඩි 4,000ක් පමණ ඝන වූ හුනුගල් ස්තරයන් නිසා ඇත්වී තිබූ යුරෝපයේ ටුර්නේසියන් හා විසියන් ලෙසින් හඳුන්වනු ලබන ස්තර ආශ්‍රිතව ශල්ක වැලිගල් හා හුනුගල් බහුලව පවතී. අඞ්ගාරධර වූ මේවායේ තුනී කාෂ්ඨික ගල්අඟුරු නිධි පමණක් තිබේ. යුරෝපයෙහි හැරුණුවිට උතුරු අප්‍රිකාවේ ද ඉරානයේ හා දකුණු චීනයේ ද ටුර්නේසියානු හා විසින් වාර්ගික පාෂාණස්තර ලැබී ඇත. මධ්‍යම ආසියාව, ඉන්දුවීනය, මලයාව හා ජපානය යන පෙදෙස්වල ද විසියන් පාෂාණ හඳුනාගෙන ඇත.

ඉහළ අඞ්ගාරධර මාණ්ඩලික ස්තර තැන්පත් වීමට පෙර යුරෝපයේ මෙන් ම උතුරු ඇමෙරිකාවෙන් නොයෙක් භූවිප්‍යාස ඇතිවිය. උතුරු ඇමෙරිකාවෙන් නොයෙක් භූවිප්‍යාස ඇතිවිය. උතුරු ඇමෙරිකාවේ මිසිසිපියානු අභ්‍යන්තරික මුහුද එකල කුඩා විය. උතුරු මධ්‍යම රුසියානු ප්‍රදේශයෙහි යුරේලියන් නම් දෙගිඩි (epeiric) මුහුදක් විය. දකුණු යුරෝපය හා දකුණු ආසියාව ඔස්සේ ටෙනිස් නම් වූ භූද්‍රෝණිය පැවැත්තේ ද මෙම ඉහළට අඞ්ගාරධර වකවානුවෙහි දී ය. යුරෝපයේ ආදි හ‘ සිනියානු කඳු හා ඇමෙරිකාවේ ඇපලේවියානු කඳු ඇතිවූයේ මේ අවධියේ දිය. පහළ අඞ්ගාරධර මාණ්ඩලික පාෂාණ අතර සාගරික නිධි බහුල වන්නාක් මෙන් ම මෙම ඉහළ අඞ්ගාරධර පාෂාණ අතර ස්තලජ නිධි බහුලය. ප්‍රයෝජනවත් අඟුරු නිධි සහිත පහළ අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය උතුරු ඇමරිකාවේ දි පෙන්සිල්වේනියානු මණ්ඩලය නමින් හඳුන්වනු ලැබෙන්නේ ප්‍රධාන වශයෙන් එම නිධි පිහිටා ඇති ප්‍රදේශ යෙහි නාමය අනුවය. තවද මෙම නිධි තැන්පත් වී ඇත්තේ නැවත නැවතත් දක්නට ලැබෙන විශේෂ රටාවක් අනුවය. මොනන්ගේහෙලන්, කොනි මෝගන් ඇලගේනියන් හා පොට්ස්විලියන් යයි උතුරු ඇමරිකාවේ පෙන්සිල්වේනියානු මණ්ඩලය අතුරු කොටස්වලට බෙදේ. යුරෝපයේ හා උතුරු ඇමෙරිකාවේ ඉහළ අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය ආශ්‍රිත සාගරික හා ස්තලජ පාෂාණිධාතු බොහෝ සෙයින් ම සමානය. එහෙයින් මේ ප්‍රදේශ ඒ කාලයේ දි එකිනෙකට සම්බන්ධ වූ මහාද්වීපික පෙදෙස්යැයි සැලකීමට ඉඩ තිබේ.

මෙකල එංගලන්තය බෙල්ජියම හා ජර්මනිය පිහිටි පෙදෙසේ පහත් බිම් ව පැවති හෙයින් විටින් විට මුහුදින් වැසිගිය ඒවායේ වෘක්ෂලතාදිය පසු කාලයේ දී ජීර්ණක හා අඞ්ගාරධර නිධි බවට පත්විය. උතුරු ඇමෙරිකාවේ ද පේන්සිල්වේනියාවේ සිට නැගෙනහිර කැන්සාස් දක්වා විහිදී ඇති විශාල ගල් අඟුරු බිම් ඉහළ අංගාරධර (පෙන්සිල්වේනියානු) යුගයේ දී විටින් විට මුහුදින් වැසි ගියා වූ වගුරු බිම් ආශ්‍රිත නිධිවලින් හටගැනුණු ඒවාය. ආසියාවේ ඉහළ අංගාරධර පාෂාණ බහුල නොවේ. රුසියාවේ මොස්කව් ප්‍රදේශය අවට දක්නට ලැබෙන හෙයින් මොස්කොවියන් නමින් හඳුන්වනු ලබන්නාවූ සාගරික ප්‍රභවයක් ඇති හුනුගල් හා ශල්ක පාෂාණ ඉරානය, චීනය, මලයාව හා තායිලන්තය යට රටවල ද සොයාගෙන තිබේ. ඉහත සඳහන් වූ යුරේලියන් මුහුද ආශ්‍රිතව තැන්පත් වී යැයි සලකනු ලබන යුරේලියන් නිධි රුසියාවේ විශේෂයෙන් ම ඩොනෙට්ස් ප්‍රදේශයෙහි ඇත.

එංගලන්තයේ අඞ්ගාරධර මාණ්ඩලික පාෂාණ අඞ්ගාරධර හුණුගල් මිල්ස්ටෝන් ග්‍රිට් හා අඟුරු නිධි යනුවෙන් අතුරු කොටස් තුනකට බෙදනු ලැබේ. යුරෝපා මහාද්වීපයෙහි අඞ්ගාරධර පාෂාණ ද මීට අනුකූලව බෙදී ඇත. නැමුරියන් වෙස්ට්පේලියන් හා ස්ටේපේනියන් වශයෙන් මේ මහාද්වීපයේ අඞ්ගාරධර පාෂාණ බෙදනු ලැබේ. එංගලන්තයේ මිල්ස්ටෝන් ග්‍රිට් හා අඟුරු නිධි පිළිවෙලින් මහාද්වීපයේ නැමුරියන් හා වෙස්ට් පේලියන් යන කොටස්වල සමානය.

දක්ෂිණාර්ධ ගෝලයේ: මෙම වකවානුවේ දී දක්ෂිණාර්ධගෝලයෙහි නොගැඹුරු මුහුදු නොවූ හෙයින් එම අර්ධගෝලයෙහි නොගැඹුරු මුහුදු නොවු හෙයින්, එම අර්ධගෝලයේ අඞ්ගාරධර මණ්ඩල ය ස්තලජ නිධිවලින් සංයුක්ත වී තිබේ. මේවා බොහෝ සෙයින් ග්ලැසියර ඛාදනය නිසා තැන්පත් වූ අවසාදිත පාෂාණ වර්ගය ඉන්දියාව නැගනෙහිර හා බටහිර ඕස්ට්‍රේලියාව ටැස්මේනියාව දකුණු හා මධ්‍යම අප්‍රිකාව මැඩගස්කරය පෝක් ලන්ත දූපත් මධ්‍යම ආජන්ටිනාව උරුගුවේ හා දකුණු නැගෙනහිර බ්‍රසීලය යන පෙදෙස්වල මෙම නිධි තිබේ. දැනට වෙන්ව පවතින ඉහත සඳහන් ප්‍රදේශ මෙම නිධි තැන්පත් වූ කාලයන්හි දී එක ම මහාද්වීපයක් (ගොන්ඩ්වානාලන්තය බ.) පැවති බව මෙම නිධි අනුව ම ඔප්පු කළ හැකිව තිබේ.

අගාරධර අවධියෙහි වෘක්ෂ හා සත්ව ජීවිතය: අඞ්ගාරධර පාෂාණාස්තර අතර තැන්පත් වී ඇති පාෂාණිධාතූ අනුව අඞ්ගාරධර අවධියෙහි වෘක්ෂ හා සත්ව ජීවිතය පිළිබඳව අවබෝධයක් ලබා ගත හැක. විශේෂයෙන් ම උත්තරාර්ධගෝලීය පෙදෙසේවල බහුලව පැවති වගුරුබිම්වල පැළැටි ශීඝ්‍රව වර්ධනය වුයෙන් මේ කාලයේ දී ඇතිවූ පැළෑටි විකසනය ද මුදුන්පෙත්තට පැමිණියේ ය. ගල්අඟුරු නිධි ඇතිවීමට හේතු අල්ගේ හා මීවන වර්ග ද අඩි 50ක් පමණ උසට වැඩුණාවු ඇත්වැරැල්ල (tree fern) ද අඞ්ගාරධර අවධියේ දී විය. පෙකොප්ටෙරිස් (pecopteris) ස්පේනොප්ටෙරිස් (Sphenopteris) ලිගිනොප් ටෙරිස් (Lyginopeteris) ලිනොප්ටෙරිස් (Linopteris) හා නෙයුරොප්ටෙරිස් (Neuropteris) ඉන් ප්‍රධාන මීවන වර්ගයේ පැළෑටි වූ අතර කෝඩයි ටේස් (cordaites) කලමිටේස් (calamites) සිගිලාරියා (sigilariya) හා ලෙපිඩොඩෙන් ඩ්‍රොන් (lepidodendron) ගල් අඟුරු නිධි සැදීමට හේතු වූ ප්‍රධාන අත්වැරැල්ල වර්‍ගවලින් සමහරකි. දැනට පවත්නා කේතුධර හා සදාහරිත වෘක්ෂයන්ගෙන් බොහොමයක් පළමුවෙන් ම ඉහළ අඞ්ගාරධර අවධියේ දී හටගන්නා ලදැයි උද්හිදවිද්‍යානුකූලව නිගමනය කර ඇත. වල්කියා (walchia) මීට නිදසුනකි. ගස් කඳන්වල (හරස්කැපුමෙහි) වලයාකාර සටහන් (annual rings) නොමැති හෙයින්, මෙම අවධියේ දී වෘක්ෂලතාදියේ වැඩීමට බාධාකාරී වූ සෘතු විශේෂයක් නොතිබිණැයි අදහස් කරනු ලැබේ. එමෙන් ම පෘථිවි ගෝලය මත මෙකල මෙන් ස්වාභාවික කලාප බොහෝ වියැයි සිතිය නොහැක.

අඞ්ගාරධර අවධියෙහි විසු සත්තු ප්‍රධාන වශයෙන් උභයජීවිහුය. ගෝනුස්සන්, මකුළුවන් හා වෙනත් කෘමීන් බහුල වූ මේ වකවානුවේ දී ප්‍රථම උරගයන් පහළ වූහයි සලකනු ලැබේ. කිඹුලුන්ට සමාන වූ දේහ ලක්ෂණයන්ගෙන් යුත් වූ මම උරගයන්ගේ පා සලකුණු පාෂාණිධාතු අතර බහුල නමුත් ඔවුන්ගේ සිරුරු සලකුණු සම්පූර්ණයෙන් ම රැදි ඇති පාෂාණිධාතු දුලබය.

මේ කාලයේ දී සාගරික සත්ව ජීවිතය ද බහුල විය. බ්රැකියාපොඩ් (Brachiopod) ක්‍රිනොයිඩ් (chrnoid) හා ශිර්ෂපාදිකයෝ (cephalopod) යන මොව්හු විශේෂයෙන් ම පහළ අංගාරධර අවධියේ දී බහුල වූ සාගරික ජීවීහුය. පොරමිනිපෙරා (foraminifera) නම් වූ සාගරික ජීවින්ගේ සිප්පි පළමුවරට දක්නට ලැබෙන්නේ අඞ්ගාරධර මාණ්ඩලික හුනුගල් අතරෙහි ය. මෝරුන් වැනි මත්ස්‍යවර්ගයක් ද මෙකල විසු බව හුනුගල් අතරෙහි රැඳි මත්ස්‍ය දත් අනුව නිගමනය කරනු ලැබේ.

ආර්ථික වැදගත්කම: ආර්ථික වශයෙන් අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය ඉතාමත් වැදගත්ය. මින් ලැබෙන ප්‍රධාතනම ආර්ථික ද්‍රව්‍යය ගල් අගුරුය. පහළ අංගාරධර මණ්ඩලය නමින් වෙන් කරනු ලබන ආදි කොටසෙහි ආර්ථික ප්‍රයෝජන ලබා ගත හැකි අඟුරු කෙත්වලින්, පහළ අඞ්ගාරධර මණ්ඩලික ගල් අඟුරු ද හාරා ගනු ලැබේ. ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ පෙන්සිල්වේනියානු ප්‍රදේශය ප්‍රමුඛ ගල්අඟුරු බිම් ද රූර් සාර් හා සයිලීයාව ආශ්‍රිතව පිහිටි යුරෝපිය හා රුසියානු අගුරුබිම් ද මහා බ්‍රිතාන්‍ය යේ අඟුරු බිම් ද ඉහළ අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය ආශ්‍රිත අඞ්ගාරධර නිධිය.

ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපදයේ ඇපලේවියන් හා මහාද්විපික ඛනිජතෙල් නිධි ද මෙම අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය නිසා ම ඇතිවී තිබේ.

ප්‍රංසය ජර්මනිය ස්පාඤ්ඤය චීනය ජපානය බුරුමය මලයාව ඕස්ට්‍රේලියාව හා නවසීලන්තය යන පෙදෙස්වල අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය ආශ්‍රිතව බෙලෙක් (ටින්) රිදී රත්රන් තඹ ගෙන්දගම් ප්ලැටිනම් තුත්තනාගම් හා ඊයම් යන අගනා ඛනිජ වර්ග ද ලැබේ. මේ හැර නොයෙක් අයුරින් ආර්ථික වටිනාකම් ඇති ගල්ක වර්ග හා හුනුගල් ද අඞ්ගාරධර මණ්ඩලය ආශ්‍රිතව පිහිටා ඇත.

(සංස්කරණය:1963)