අඞ්ගුත්තර නිකාය
පුත්‍ර පිටකය අයත් පස්මහ සඟි හෙවත් නිකායයන් අතුරෙහි සිව්වැන්නට පැමිණියේ අංගුත්තර නිකායයි. එය වනාහි "එක කාදීහි අංගෙහි උපරූපරි උත්තරො අධිකොති අංගුත්තරො"යි එකක - දුකාදි අංග විසින් උත්ත රෝත්තරයෙහි අධිකවැ සිටියේ නුයි හෙවත් අංග එක දෙක ආදි ගණනින් වැඩිවෙමින් සිටි දහම් කොටස් ඇතුළත් වීනුයි 'අංගුත්තර' නමි. අංගෝත්තර දහම් පෙදෙස් බැසගෙන සිටි සූතාන්ත්‍රයන්ගේ නිකාය (සමූහය) නුයි අංගුත්තර නිකාය යනු අන්වර්ථ සංඥ වී අංගුත්තර සංගීති අංගුත්තරාගම යනු ද මෙහි ම සංඟාය. පන් සියක් වාසීන් විසින් සංග්‍රහ කොට කියන ලද නුයි සංගීති (සඟි) යයි ද "ආගමිස්සන්ති එත්ථ එතෙන එතස්මා වා අත්තත්ථ පරත්ථාදයොති ආගමො" යී තෙල සගියෙහි ලා ආත්මාර්ථ පරාර්ථාදීහු උදයට එත් නුයි හෝ තෙල සඟිය කරණකොට නොහොත් තෙල සඟිය කෙරෙන් ආත්මාර්ථාදීහු උදාවීමට පහළවීමට එත් නුයි "ආගම" යයි ද කියන ලද වෙයි. සුමංගල විලාසිනී පපංචසූදනී ආදි අටුවාවල "එක්කුත්තර නිකාය"යි මේ සඟිය හඳුන්වා ඇත. බෞද්ධ සංස්කෘතයෙහි අංකෝත්තර යනු ව්‍යවහාරයි.
අංගුත්තර නිකාය හෙවත් අංගුත්තරාම වූකලි ඒකක-දුක-තික-චතුක්ක-පඤ්චක-ඡක්ක-සත්තක-අට්ඨක-නවක -දසක-ඒකාදසක යයි නිපාත එකොළසකින් යුක්තය. බුද්ධඝෝෂාවාර්‍ය්‍යයන් වහන්සේ ද "එකකදුකාදිපතිමණ්ඩිතස්ස අංගුත්තරාගමවස්ස"යි මේ සඟියෙහි ඒකක දකාදි නිපාතයන්ගෙන් ප්‍රතිමණ්ඩිත බව වෙසෙසා දැක්වූහ. මේ එකොළොස් නිපාතයෙහි "චිත්තපරියා දාන" සූත්‍රය ආදි කොට ඇති සූත්‍රයෝ නවදහස් පන්සියසත්පනස් දෙනෙක් වෙති. ඒ හැම සූත්‍ර බණවර විසින් එක්සියවිස්සෙකි. බණවරෙක් අකුරු අටදහසක් ඇත්තේ නුයි අංගුත්තරනිකායෙහි අක්ෂරයෝ නවලක්ෂසැටදහසක් ඇත. මෙසෙයින් බලත් අංගුත්තරනිකාය බණවර ගණනිනුදු අක්ෂර ගණනිනුදු සූත්‍ර ගණනිනුදු හැම සඟි අතුරෙහි මහත් වූ සඟිය බවට පැමිණ ඇත.
චාරිත්‍රවාරිත්‍රාදි ශිලකථායැ පිණ්ඩපාතිකංගාදි ධුතධර්මයෝයැ, කසිණාදි කර්මස්ථානයෝයැ රාගචර්‍ව්‍යාදි චරිතයෝයැ, රෑපාවචරධ්‍යාන හා අරූප සමාපත්තීහුයැ, ෂඩභිඥායැ, ස්කන්ධ-ධාතු-ආයතන-ඉන්ද්‍රිය-බල බෝධ්‍යංගයෝයැ චතුරාර්‍ය්‍යසත්‍ය ධර්මයෝයැ, ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාදකථා යැ. සමථ විදර්ශනා භාවනායැ යනාදි ධර්මයෝ අංගුත්තර නිකායෙහි බෙහෙවින් ප්‍රකාශිතයහ. වෙසෙසින් ඒකකනිපාතයෙහි ශ්‍රාවකයන්ගේ අග්‍රස්ථාන හා පුද්ගලස්තව පිණිස වදාළ සූත්‍රයෝ ද ධර්මස්තව සූත්‍රයෝ ද සංග්‍රහ වීම ඇත. ගිහි පැවිද්දනට වදාළ සදුපදේශයෝයැ, රාජධර්මයෝයැ, ජාන පදිකධර්මයෝයැ, දුර්වාද විවාදයෝයැ, නිග්‍රහ ස්ථානයෝයැ යනාදි විවිධ කරුණු ද අංගුත්තර නිකායේ ඒ ඒ නිපාතයෙහි සංග්‍රහ වී ඇත.
ව්‍යවහාර දේශනායෙහි කුශල වූ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් ව්‍යවහාර බාහුල්‍යයෙන් වදාළ සූත්‍රයන්ගේ නිකාය වන බැවින් මෙය ව්‍යවහාර ව්‍යවහාර දේශනායෙහි දු ඇතුඵව සිටී. අනේකඅධ්‍යාශය-අනුශය-චරිත-අධිමුක්ති ඇති සත්ත්වයනට යථානු ලෝමයෙන් අනුශාසනා කළ සූත්‍ර වන බැවින් යථානුලෝමශාසනයෙහි දු ඇතුළු වෙයි. දෙසැට මිසදිටු බිඳුනා සඳහා වදාළ සූත්‍ර වන බැවින් දිට්ඨි විනිවේඨනකථායෙහි දු අන්තර්ගත වෙයි. ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් කෙරෙහි අධිචිත්තශික්ෂා පිණිස වදාළ අනුශාසනා බහුල කොට ඇතියෙන් අධිචිත්ත ශික්ෂා කියනු ද වෙයි. ක්ලේශයන්ගේ පර්යුත්ථානයට හෙවත් නැඟී සිටිම විපක්ෂ උපදේශ වදාළ හෙයින් ත්‍රිවිධ ප්‍රභාණයන් කෙරෙහි පරියුට්ඨානප්පහාන කියනු ද වෙයි. සූත්‍රපිටකයෙහි පිළිපදනාහු සමාධිසම්පත් ඇසුරින් ෂඩහිඤ ලබත්නුයි අභිඤසම්පත් දෙනුයේ ද වෙයි.
අටුවා ලියන ආචාර්‍ය්‍යවරයෝ ඒ ඒ අටුවායෙහි මුල මෑ වර්ණනා කරන ධර්මයට ස්තව කෙරෙති. බුද්ධඝෝෂාචාරීහු දීඝනිකායාදි ආගම අටුවා ලියමින් සුමංගල විලාසිනියෙහි දී ශ්‍රද්ධාවහගුණය ගෙන දීඝනිකායට ද පපංචසූදනයෙහි දී පරවාදමථනය ගෙන මජ්ඣිමනිකායට ද සාරත්ථප්පකාසනියෙහි ද ඥානප්‍රභේද ජනනය ගෙන සංයුත්ත නිකායට ද විශේෂයෙන් පැසැසූහ. මනෝරථපූරණියෙහි දී අංගුත්තර නිකායට පසසන්නාහු "ධම්මකථිකපුංගවානං විචිත්තපටිභානජනනස්ස"යි ධර්මකථික පුංගවයනට විසිතුරු ප්‍රතිභාන උපදවන බව කීහ. එහෙයින් ධර්මකථායෙහි ලා නිපුණ වූ ප්‍රතිභාසම්පත් ඇති කිරීම අංගුත්තර නිකායෙහි විශේෂ ගුණයෙකි. ඒ එසේ මැයි හේතු උපමාදින් ප්‍රතිමණ්ඩිත වූ නානාවිධ දේශනානය දහස් ගණනින් විසිතුරු වන හෙයින් ධර්ම කථිකයන් විෂයෙහි තමන් කරන ධර්මකථායෙහි දී නගා දැක්වීමට නිසි දේශනා මේ සඟියෙහිම ඇත.
තවද සංයුත්තනිකාය හා අංගුත්තරනිකාය අතර සමතාවකුදු ඇත. මේ දෙපොතෙහි දීර්ඝ සූත්‍ර ඇතත් කුඩා සුත්‍ර ම බහුලය. ගද්‍ය පද්‍ය දෙකින් මිශ්‍ර වූ සූත්‍ර ද වෙයි. පුග්ගලපඤ්ඤත්ති නම් අභිධර්මප්‍රකරණයෙහි එන පුද්ගලභේදයන් අංගුත්තර නිකායෙහි ද ඇතුළත්ව ඇති බව සැලකිය යුතුය. දීඝනිකායට අයත් අපරිහානිය ධර්ම චාපාලවර්ගික දේශනාදිය මෙහි දු ඇත. මජ්ඣිම නිකායට ඇතුළත් දේවදූතසූත්‍රය සේවිතබ්බා සේවිතබ්බ සූත්‍රය ආකංඛෙය්‍ය සූත්‍රය ආදියෙහි එන දහම් කොටස් මේ සඟියෙහි ද පෙනේ. උදාන ධම්මපදා දී ග්‍රන්ථවල ආ ඇතැම් කරුණු ද මෙහි දක්නා ලැබේ.
යට කී පරිදි විනය කරුණු රැසක් ද මෙහි වෙයි. සෙසු සගිවල මෙන් ම මෙහි ද ගැඹුරු දාර්ශනික මත දක්නට ලැබේ. දෛනික ජීවිතයට අදාළ සරල ධර්මෝපදේශ මෙහි සුලභය. භික්ෂු ශාසනය හා භික්ෂුණි ශාසනය චිරස්ථායී වන කරුණු ද බහුලය. රාජ්‍ය පාලනය සඳහා උපකාර වන මහඟු අවවාද ද ගෘහස්ථ ජීවිතය සඵල කරවන සුභාෂිත ද එයි. පුරාණ ඉන්දියාවේ පැවැති දෙතිස්වධ ද භාර්යාලක්ෂණ හා ස්ත්‍රි ධර්ම ද පතිපත්නි වගකීම් ද ඇතුළති. භික්ෂු භික්ෂුණී උපාසක උපාසිකාවන් ගුණ නුවණ නිසා ලත් ශාසනික තනතුරු පිළිබඳ සූත්‍ර මේ සඟියට ම ආවේණික වූ විශේෂ ප්‍රවෘත්තියක් හැටියට සැලකිය හැකිය. එයින් බෞද්ධ සමාජයේ පුද්ගල නිදහසටත් විශේෂයෙන් කාන්තා පක්ෂයටත් ලැබුණු තත්ත්වය කෙතරම් උසස් ද යනු හෙළි වේ. කොටින් කියතොත් අංගුත්තර නිකාය ධර්ම ග්‍රන්ථයක් මෙන් ම ආර්ථික සාමාජික සදුපදේශ විදහාපානා විවරණයක් වශයෙන් ද ඉතා වැදගත්ය. බුද්ධකාලීන ඉන්දියානු සමාජයේ නානා තොරතුරු දැන ගැනීමට ද මේ සඟිය ඉවහල් වේ.
පළමුවන ධර්මසංගානයෙහි දී රැස්වූ මහ රහත්හු දිවැස් ඇත්තන් කෙරෙහි අගතන් පත් අනුරුද්ධ මහරහතුන්වහන්සේට අංගුත්තර නිකාය ග්‍රහණධාරණයෙන් සංරක්ෂණය සඳහා භාර කළහ. ඔබගේ අතවැසි ශිෂ්‍යප්‍රශිෂ්‍ය පරම්පරායෙහි වූවෝ අංගුත්තරභාණක නම් වූවාහු ග්‍රන්ථලේඛන සංගීතිය තෙක් මේ සඟිය පුහුණු කරමින් ධැරූහ. මෙකල්හි පවා අංගුත්තරනිකාය ධර්මකථිකයනට හස්තසාරයක් මෙන් පවත්නේ ය.
(සංස්කරණය:1963)
