අජාතශත්‍රැ (රා.ස.ක්‍රි.පූ. 552-520)
බුදුරජාණන්වහන්සේ පිරිනිවන් පානා සමයෙහි මගධ දේශයේ මහරජ පදවිය දැරූයේ මොහුය. ජෛන ග්‍රන්ථයන්හි කූණික නමින් දන්නා මොහු බිම්බිසාර රජුගේ පුත්‍රයාය. අජාතශත්‍රැ බෞද්ධ සාහිත්‍යයෙහි පිතෘඝාතයකු හැටියට දැක්වේ. මොහු සිය කාරුණික පියා නිරාහාරව තබා, ඉන්පසු පාදතලයන් පළවා ලුණු දමා කිහිරඟුරු මත ඇවිදීමට සැලැස්වීමෙන් දරුණු වධ දී මරණයට භාජන කළ බව බෞද්ධ පොත්හි සඳහන් වී ඇත. එහෙත් ජෛන ග්‍රන්ථවල මොහු පිතෘඝාතකයකු සේ නොසැලකේ.
පුරාණ ග්‍රන්ථවලින් ලැබෙන සාක්ෂි අනුව මේ රජු අයත්වන්නේ සිසුනාග (ශිශුනාග) පරම්පරාවටය. එහෙත් බෞද්ධ පොත්පත්වල මොහු හර්යංක කුලයට අයත් තැනැත්තකු හැටියට දැක්වේ. අශ්වඝෝෂයන්ගේ බුද්ධචරිතයෙහි දැක්වෙන්නේ බිම්බිසාර හා ඔහුගේ පුත්‍ර අජාතශත්‍රැ හර්යංක කුලීනයන් ලෙසය. මහාවංශය මේ මතය ස්ථිර කරන අතර ම සිසුනාග කුලය හර්යංක කුලයට පසුව ආ වෙනත් රාජ වංශයක් හැටියට දක්වයි.
සිය ස්වාමිපුරුෂයාට අත්වුණු ඛේදජනක මරණය නිසා ඇති වූ ශෝකයෙන් බිම්සර දේවිය ද කලුරිය කළාය. ඇයගේ සහෝදර ප්‍රසේනජිත් කෝසල රජ අජාතශත්‍රැගෙන් පළිගැනීමට ඉටාගත්තේ අසල්වාසි ජනපදවල සහාය ද ලැබීය. මෙසේ කොසොල්, කුසිනාරා, පාවා, වේසාලී ආදි ජනපද මගධ රට අජාතශත්‍රැහට විරුද්ධව නැගී සිටි නමුත් පලක් නොවීය. අජාතශත්‍රැ රජ තමාගේ පියා විසින් ඇරඹූ දිග්විජය දිගට ම ගෙන යාමට ඉටාගති. මොහු තමන්ගේ දිග්විජය ඇරඹූයේ කොසොල් රටට විරුද්ධව යුද්ධ ප්‍රකාශ කිරීමෙනි. එකල කොසොල් රට පාලනය කළ ප්‍රසේනජිත් කෝසල රජාණෝ ඥාතිත්වයෙන් අජාතශත්‍රැගේ මයිලණු වූහ. මේ යුද්ධයට එක් හේතුවක් වූයේ අජාතශත්‍රැ රජතුමාගේ මෑණියන්වූ කොසොල් කුමරියට, මහා කෝසල රජතුමා (ප්‍රසේනජිත්ගේ පියා) විසින් දායාද වශයෙන් දෙන ලද කාසිග්‍රාමය නැවත කොසොල් රටට පවරා ගැනීම නිසාය. කෙසේ වුවද මේ යුද්ධය අවසන් වූයේ සමගි සම්මුතියකට එළඹීමෙනි. භේදයට හේතු වූ කාසි ග්‍රාමය අජාතශත්‍රැට නැවත පවරා දුන් ප්‍රසේනජිත් කෝසල රජ තම දියණියක් වූ වජිරා කුමරිය ද අජාතශත්‍රැ රජුට බිසව වශයෙන් පාවා දුන්නේය.
ජෛන සාහිත්‍යයෙහි සඳහන් වන අයුරු අජාතශත්‍රැ නැගෙනහිර ඉන්දියාවේ එවක බලවත්ව තිබූ වජ්ජි (ලිච්ඡවි) ගණරාජ්‍යය සමඟ ද මහත් යුද්ධයක් කොට ඒ රාජ්‍යය තමා යටතට ගත්තේය. මේ යුද්ධය සඳහා අවුරුදු දහයක් ගතවූ බැව් කියැවේ. අජාතශත්‍රැ ඊළඟට ආක්‍රමණය කළේ චණ්ඩපජ්ජෝත රජු යටතේ පාලනය වුණු අවන්ති රාජ්‍යයයි.
අජාතශත්‍රැගේ කාලයේ දී මගධ දේශය උතුරු ඉන්දියාවේ ඉතා ම බලසම්පන්න රාජ්‍යය විය. ඔහු වජ්ජීන්ගේ ප්‍රහාර මැඩපැවැත්වීම පිණිස තැනූ පාටලීපුත්‍ර (බ.) නගරය ශතවර්ෂ ගණනක් ඉන්දියාවේ අගනුවරව පැවැත්තේය.
අජාතශත්‍රැ ගැන බෞද්ධ හා ජෛන සාහිත්‍යයන්හි බෙහෙවින් කරුණු දැක්වේ. බෞද්ධ ග්‍රන්ථවල දැක්වෙන අයුරු ඔහු මුල් කාලයේ දී බුදුරජාණන්වහන්සේට වෛර කළ දෙව්දත් තෙරුන්ගේ පක්ෂය ගෙන සිටියේය. සිය පියා මැරීම වැනි දරුණු අගතිගාමී ක්‍රියාවන්හි ඔහු යෙදුණේ දෙව්දත් තෙරුන්ගේ බලපෑම නිසා බව පළ වේ. පසු කාලයෙහි තමන් කළ ඒ භයානක අපරාධය ගැන පශ්චාත්තාප වූ අජාතශත්‍රැ ජීවක වෛද්‍යයා සමඟ බුදුරදුන් වෙත ගොස් ස්වකීය සංවේගය සැල කොට සිතේ සැනසීම සඳහා උන්වහන්සේගේ උපදෙස් සෙවීය. ක්‍රි.පූ. තුන්වැනි ශතවර්ෂයට අයත් හර්හුත් ගල් කැටයමකින් හා සෙල් ලිපියකින් ඉහත සඳහන් පුවත ස්ඵුට වේ. බුදුන් හමුවීමෙන් පසු අජාතශත්‍රැ රජුගේ ආගමික අදහස්වල විශාල වෙනසක් සිදුවූ බැව් පෙනේ.
බෞද්ධ පොත්හි දැක්වෙන අන්දමට පසුව අජාතශත්‍රැ බුදුන් සරණ ගිය බුද්ධමාමක ශ්‍රද්ධාබුද්ධි සම්පන්න බෞද්ධෝපාසකයෙක් විය. බුදුන් පිරිනිවී තුන්මස් සතර දිනකින් කරන ලද පළමුවන සංගායනාව සාර්ථක කර ගැනීමට බෙහෙවින් ආධාරෝපකාරී වූයේ මේ රජය. සත්තපණ්ණි ගුහාව අසල ශාලාවක් තනවා සංගායනාවට වැඩි භික්ෂූන් උදෙසා ආසන පහසුව සැලසූ බව මහාවංශයෙහි සඳහන්ය.
සර්වඥධාතු ලබාගැනීමට මහත් උනන්දුවක් දැක්වූ අජාතශත්‍රැ රජු ඒ පිණිස මල්ලරජුන් සමඟ යුද්ධ කිරීමට පවා සූදානම් වූ බවත් ද්‍රෝණ නම් බලසම්පන්න බ්‍රාහ්මණයාගේ මැදහත් වීමෙන් ඒ ඒ රජවරුන් අතර සමාදානයෙන් ධාතු බෙදා ගන්නා ලද බවත් සඳහන්ව ඇත. මේ ලබාගත් ධාතු කොටස හා රාමග්‍රාමයෙහි ධාතූන් හැර අනික් සියලුම ධාතූන් නිදහන් කොට අජාතශත්‍රැ රජගහ නුවර දාගැබක් බැඳවූ බවත්, පසුව ධර්මාශෝක මහරජු විසින් කරවන ලද අසූහාර දහසක් දාගැබ්වලට ධාතූන් ලබා ගත්තේ මේ දාගැබෙන් බවත් ථූපවංශයෙහි සඳහන් වේ. එමෙන් ම අජාසත් රජු අසූමහා සව්වන්වහන්සේ වෙනුවෙන් ද දාගැබ් කරවූ බවත් එහි දැක්වේ. බුදුන්ගේ පිරිනිවීමෙන් පසු සංඝයා අත්හැරයාම නිසා ජරාවාස වූ මහාවිහාර දහඅටක් ද මේ රජු විසින් ප්‍රතිසංස්කරණය කරවන ලද බව මහාවංශ ටීකාවෙහි සඳහන් වේ. ජෛන මතවල හැටියට ඔහු මහාවීරයන්ගේ (බ.) අනුගාමිකයෙකි. කොයි හැටි වුවත් ආජාතශත්‍රැ ජෛනයන්ට ද මිත්‍ර ලීලාවෙන් කටයුතු කළේය. මහාවීරතුමා අපවත් වූයේ ද මෙරජුගේ කාලයේ දීය.
අජාතශත්‍රැගෙන් පසු මගධ දේශයේ රජු බවට පත් වූයේ දර්ශක නමැත්තෙකැයි පුරාණ ග්‍රන්ථවල දැක්වෙතත්, බෞද්ධ ජෛන සාහිත්‍යයෙහි සඳහන් පරිදි අජාතශත්‍රැ රජුගෙන් පසු රජවූයේ ඔහුගේ පුත්‍ර උදායි කුමාරයාය. ඉතිහාසඥයෝ ද මේ මතය පිළිගනිති. අජාතශත්‍රැ මරා උදායි කුමරු රජය ගත් බව සඳහන් කරන බෞද්ධ ග්‍රන්ථවල අන්දමට මේ පරම්පරාවේ රජවරුන් කීපදෙනෙක් ම ස්වකීය පුත්‍රයන් අතින් මැරුම් කෑවෝය.
(සංස්කරණය:1963)
