අණ්ඩය (Ovum)

මේ වනාහි ස්ත්‍රී ජන්මාණුවට හෙවත් ජායා ජන්මාණුවට (female gamete) ව්‍යවහාර කෙරෙන නාමයයි. සාමාන්‍යයෙන් එය ගෝලාකාර සෛලප්ලාස්මයෙන් (cytoplasm) වට වූ න්‍යෂ්ටියකින් යුත් තනි සෛලයකි. සරලතම සතුන්ගේ අණ්ඩය සරල එකකි. වඩා උසස් පරිණාමයක් ලත් සතුන්ගේ අණ්ඩය ඒ වටා ඇති ද්‍රව්‍ය නිසා වඩා සංකීර්ණ වෙයි.

පහත්තම සතුන්ගේ වුව ද ජන්මාණු සාමාන්‍යයෙන් දෙවර්ගයකට බෙදිය හැකියි. පරිණාම තත්වය ක්‍රමයෙන් උසස් වීමේ දී එක් වර්ගයක් අනෙකට වඩා බෙහෙවින් වෙනස් වූ පුරුෂ ජන්මාණු (male gametes) හෙවත් පුං ජන්මාණු කියා ද හොඳින් කැපී පෙනෙන දෙකොටසකට වෙන් වේ. ජායා ජන්මාණුව එනම් අණ්ඩය පුං ජන්මාණුවට වඩා ස්ථූලය; චල භාවයෙන් ද අඩුය.

අණ්ඩයක ඇතුළත් වන ද්‍රව්‍ය පහත් සතුන්ගේ අණ්ඩ දක්වා වෙනස් වී යයි. සතුන්ගේ ශරීරය තුළ ම අණ්ඩය පිහිටා සංසේචනයෙන් (fertilisation) පසුව කලලය (embryo) එහි ම වැඩෙන්නට සැලැස්වෙන අවස්ථාවල දී අණ්ඩයෙහි ලක්ෂණය විශේෂ එකකි. බිජුලන පක්ෂීන් වැනි සතුන් ගේ අණ්ඩ වටා වෙනත් විශේෂ අවයව ඇති බැවින් ඒ අණ්ඩවලට ම විශේෂ වූ ලක්ෂණ ද තිබේ. ක්ෂීරපායීන්, පක්ෂීන්, කෘමීන් හා උරගයන් වැනි සතුන්ගේ අණ්ඩ සංසේචනය වන්නේ ගෑනු සතාගේ ශරීරය තුළය. මැඩියන් හා මත්ස්‍යයන් වැනි ජීවින්ගේ අණ්ඩය ගෑනු සතාගෙන් පිට වී ජලයට පිවිස පිරිමි සතාගෙන් පිටවන ශුක්‍රාණුවලින් ජලයේ දී සංසේචනය වෙයි.

බොහෝ විට න්‍යෂ්ටිකාවකුත් (nucleolus)විකසනයේ අවසාන අවස්ථාව වන තෙක් පවතින කේන්ද්‍ර දේහයකුත් (centrosome) අණ්ඩයට ඇත. සෛලය වටා ඇති ද්‍රව්‍ය අතුරෙන් බීජාන්තය (කහමදය) වැදගත් එකකි. විකසනය වන කලලයට පෝෂණය සපයන මෙහි ගුණයත් ප්‍රමාණයත් එය ව්‍යාප්ත වී ඇති පිළිවෙළත් අනුව සතාගේ විකසන පිළිවෙළ පාලනය වන බැවිනි. නොයෙක් අණ්ඩ මේ අනුව වර්ග කර තිබේ.

බීජාන්ත ප්‍රමාණය සාපේක්ෂ වශයෙන් කුඩා වූ විට එය ක්ෂුද්‍රාන්ත (microlecithal) වර්ගයට අයත්ය. (නි. අම්පියොක්සුස් අණ්ඩය.) අණ්ඩ න්‍යස්ටියට විරුද්ධ ධ්‍රැවයෙහි බීජාන්නය පිහිටා ඇති විට එය අන්තාන්ත (telolecithal) නම් වේ. (නි. මත්ස්‍යයන්ගේ, පක්ෂීන්ගේ හා උරගයන්ගේ අණ්ඩ). අණ්ඩය වටා සමව බිජාන්නය ව්‍යාප්ත වී ඇති ඒවා මධ්‍යාන්න (centrolecithal) වර්ගයට අයත්ය. (නි. ඇතැම් සන්ධිපාදිකයන්ගේ අණ්ඩ).

ක්ෂීරපායීන්ගේ අණ්ඩ සෑදෙන පිළිවෙළත් ඒවා විකසනය වී පරිණත වන අන්දම පහත සඳහන් විස්තරයෙන් දළ වශයෙන් දැක්වේ. ඩිම්බකෝෂයෙහි වු ඇතැම් විශේෂ සෛල කීපවරක් ම බෙදී යාමෙන් අලුත් සෛල කිහිපයක් සෑදේ. මේවා අණ්ඩමාතෘසෛලයකට ම අණ්ඩයක් වශයෙන් විකසනය විය හැකි නුමුදු ග්‍රාෆියන් කූපය (Graafian follicle) (බ.) නමැති විශේෂ අවයවයක පිහිටීම සිදු වූ වහා ම ඉන් එකක් පමණක් අනික් ඒවාට වඩා වෙනස් වෙයි. මේ සෛලය යථාකාලයේ දී අණ්ඩය බවට පත්වෙයි. මෙය ප්‍රමාණයෙන් විශාල වී ප්‍රාථමික අණ්ඩසෛලය (primary oocyte) වෙයි. එහි න්‍යෂ්ටියේ වර්ණ දේහ (chromosomes) (බ.) සංඛ්‍යාව සාමාන්‍ය දේහ සෛලයක න්‍යෂ්ටියේ තිබෙන සංඛ්‍යාවට(2n) සමානය. එබැවින් එය ද්විගුණික (diploid) ය.

පරිණත වීමේ දී ප්‍රාථමික අණ්ඩසෛලය පිට පිට දෙවරක් බෙදේ. පළමුවැනි බෙදීමේ දී සෑදෙන සෛල දෙකෙන් එකකට කලින් තුබූ ප්‍රාථමික අණ්ඩසෛලයෙහි ප්‍රාක්ප්ලාස්මයෙන් වැඩි කොටසක් යෑම නිසා එය අනිකට වඩා ලොකු වෙයි. මෙය ද්විතීයික අණ්ඩසෛලය (secondary oocyte) යි. අනික් සෛලය කුඩා එකකි. එය පළමු ධ්‍රැව දේහය (polar body)වෙයි. මේ සෛල බෙදීම ඌනන විභාජනයක් (meiosis) එබැවින් ද්විතීයික අණ්ඩසෛල න්‍යෂ්ටියේ වර්ණ දේහ සංඛ්‍යාව කලින් තුබූ සංඛ්‍යාවේ හරි අඩක් (n)වෙයි. එබැවින් ද්විතීයික අණ්ඩසෛලය ඒකගුණිත (haploid) ය. මේ සෛලය නැවතත් බෙදීමෙන් සෛල දෙකක් සෑදෙයි. මෙහි දී එකක් වඩා විශාල වේ. එය පරිණත අණ්ඩයයි. අනෙක කුඩා වූ දෙවැනි ධ්‍රැව දේහය ද දෙකට බෙදෙන අවස්ථාව ඇති වේ.

සාමාන්‍යයෙන් ධ්‍රැවදේහ ප්‍රජනන කාර්යය හා තව දුරටත් සම්බන්ධ නොවී අතුරුදහන් වී යයි. කලින් සඳහන් කළ පරිදි මාතෘසෛලයෙහි ප්‍රාක්ප්ලාස්මයෙන් වැඩි කොටසක් ලැබෙන්නේ අණ්ඩයටයි. ද්විතීයික අණ්ඩසෛලයේ බෙදීම අනූනන විභාජනයක් (mitosis) බැවින් අණ්ඩ න්‍යෂ්ටියේ වර්ණදේහ සංඛ්‍යාව සාමාන්‍ය දේහ සෛලයක න්‍යෂ්ටියේ තිබෙන වර්ණදේහ සංඛ්‍යාවෙන් අඩක් සේ ම පවතියි.

කර්තෘ:ඩී.ඇස්. වීරසූරිය

(සංස්කරණය:1963)