අණ්ඩ සංසේචනය (Fertilization of the Ovum)
සතුන්ගේ හෝ ශාකයන්ගේ හෝ ලිංගික ප්‍රජනනයේ දී ස්ත්‍රී ප්‍රජනක සෛලය හෙවත් අණ්ඩය (ovum) පුරුෂ ප්‍රජනක සෛලයක් හෙවත් ශුක්‍රාණුවක් (sperm) සමඟ එක් වී යුක්තාණුව (zygote)නමැති තනි සෛලය සෑදෙන විට ඇතිවන විපර්යාස මාලාව සංසේචනය නමින් හැඳින්වේ. සංසේචනයේ දී ප්‍රධාන අවස්ථා දෙකක් පැහැදිලිව දැක්වේ. විකසනය (development) ආරම්භ කිරීමට ශුක්‍රාණුව මගින් අණ්ඩය සක්‍රිය කිරීමත්, ස්ත්‍රී පුරුෂ ප්‍රාක්න්‍යෂ්ටි දෙක හාවීමෙන් මේ අවස්ථා දෙක වේ. ප්‍රාක්න්‍යෂ්ටි (pronuclei) දෙක හාවීමෙන් ජනකයන්ගෙන් (parents) අලුත් ජනිතයාට (hereditary) ලැබෙන ආවේණික ලක්ෂණ සම්මිශ්‍රිත ස්වරූපයක් උසුලයි.
සංසේචනය දෙආකාරයි. පුංජන්මාණුවත් (male gamete) ජායා ජන්මාණුවත් (female gamete) එක ම ජීවියා තුළ පිහිටා තිබී, ඒවා අතර සංසේචනය සිදුවේ නම්, එයට ස්වසංසේචනය (self-fertilization) යයි කියනු ලැබේ. ජන්මාණු ලැබෙන්නේ වෙන් වෙන් ජනකයන්ගෙන් නම් එවිට වන සංසේචනය පරසංසේවනයයි. (cross-fertilization). ඇතැම් අපෘෂ්ඨවංශීහු (invertebrates) (බ.) ද ඇතැම් ශාකයෝ ද ද්විලිංගිකයි. එහෙත් මේ ජීවින් තුළ ඇතිවන සංසේචනය සෑම විට ම ස්වසංසේවනය නොවේ. අපෘෂ්ඨවංශියකු වන ගැඩවිල්ලා ද්විලිංගික වුව ද ගැඩවිල්ලාගේ සංසේචනය පරසංසේවනයක් වීම මීට නිදසුනකි. ද්විලිංගික වූ ශාකවල ද ස්වසංසේචනය වැළැක්වීමටත් පරසංසේවනය සිදු කිරීමටත් නොයෙක් උපක්‍රම ඇත. (පරාගණය බ.). ඒක ලිංගික වූ ජීවින් අතර ඇතිවන සංසේචනය සෑම විට ම පරසංසේචනය බව පැහැදිලිය.
සංසේචනය, සත්ව විශේෂයට අනුව, ස්ත්‍රී ශරීරිය තුළ දී හෝ ඉන් බැහැර දී හෝ සිදුවිය හැකිය. උරගයන්, කුරුල්ලන් හා ක්ෂීරපායීන් වැනි පරිණාමය අතින් දියුණු සතුන්ගේ සංසේචනය සිදුවන්නේ ස්ත්‍රී ප්‍රජනක පද්ධතිය ඇතුළෙහිය. එපමණට ම පරිණාමය නොවුව ද ඇතැම් මෘදු වංශීන්ගේත් (molluscs) ඇතැම් කෘමීන්ගේත් ඇතැම් මත්ස්‍යයන්ගේත් ඇතැම් උභයජීවින්ගේත් (amphibians) සංසේචනය ස්ත්‍රී ශරීරය ඇතුළේ සිදුවේ. මෙවැනි සංසේචනයෙහි සංසර්ග අවස්ථාවේ දී පිරිමි සතාගේ ශුක්‍රාණු ගැහැනු සතාගේ ප්‍රජනක කාර්ෂයෙහි (genital tract) පතිත වී එයින් අණ්ඩය කරා යයි. ස්ත්‍රී ප්‍රජනක පද්ධතියට ශුක්‍රාණු ඇතුළු කිරීම කෘත්‍රිම ක්‍රම මගින් ද කළ හැකිය. මෙය කෘත්‍රිම සිංචනය (artificial insemination) නමින් හැඳින්වේ. කෘත්‍රිම සිංචනයෙන් ලැබෙන ජනිතයන්ගේත් ස්වාභාවික සංසර්ගයෙන් ලැබෙන ජනිතයන්ගේත් කිසි වෙනසක් නැත. කෘෂිකර්ම ව්‍යාපාරවල දී කෘත්‍රිම සිංචනය ඉතා ප්‍රයෝජනවත්ය. මැඩියන් වැනි සමහර සතුන්ගේ අණ්ඩ සංසේචනය සිදුවන්නේ ස්ත්‍රී ශරීරයෙහි පිටතය. බොහෝ ජලජ සතුන්ගේ සංසේචනය සිදුවන්නේ මෙසේය. පිරිමි සතා විශාල ශුකාණු සංඛ්‍යාවක් ද ගැහැනු සතා විශාල අණ්ඩ සංඛ්‍යාවක් ද ජලයේ දමති. සාමාන්‍යයෙන් මේවා සංසේචනය සඳහා මුණ ගැසෙන්නේ අහම්බෙනි. අල්ගේ පැළෑටි, අක්මාශාක (liverworts) පාසි (mosses), හා පර්ණාංග (ferns) වැනි ශාකයන්ගේ සංසේචනයට ද ජලය අවශ්‍යය. මේ ශාකවල වල (motile) ශුක්‍රාණු ජලයේ පීනා අණ්ඩ කරා යයි. ඇතැම් අල්ගේ පැළෑටි වලත් ඇතැම් පර්ණාංගවලත් අණ්ඩ තමන් වෙත ශුක්‍රාණු ආකර්ෂණය කරයි. (රසායනික සාර්වසරණය-chemotaxis)(බ.). බීජශාකයන්ගේ (seed plants) සංසේචනයේ දී ජායාංගය මැදින් ඩිම්බය කරා පහළට යන පරාග නළය අණ්ඩය වෙත පුමංගි න්‍යෂ්ටිය ගෙන යයි. (ශාක ප්‍රජනනය බ.)
සාමාන්‍යයෙන් කවර ජීවියාගේත් ඒ ඒ විශේෂයට අයත් ස්ථිර වර්ණදේහ (chromosomes) ගණනක් හැම සෛලයක ම න්‍යෂ්ටිය තුළ වෙයි. ඩ්‍රොසොෆිලා මලනොගස්ටෙර් (බ.) නම් මැස්සාට වර්ණදේහ 8 බැගින් ද මිනිසුන්ට 48 බැගින් ද ඇත. සාමාන්‍ය සෛලයකින් ප්‍රජනක සෛලයක් ඇතිවන විට, සාමාන්‍ය සෛලයෙහි විශේෂ ක්‍රමයක සෛල විභාජනයක් (බ.) සිදුවීම නිසා, ප්‍රජනක සෛලයේ න්‍යෂ්ටියෙහි ඇති වර්ණදේහ සංඛ්‍යාව සාමාන්‍ය න්‍යෂ්ටියක ඇති සංඛ්‍යාවෙන් අඩක් වෙයි. මේ නිසා අණ්ඩයක ද ශුක්‍රාණුවක ද ඇත්තේ සාමාන්‍ය වර්ණදේහ ගණනින් අඩ (n)බැගිනි. සංසේචනයේ දී පුංජන්මාණු න්‍යෂ්ටිය ජායාජන්මාණු න්‍යෂ්ටිය සමඟ එක් වෙයි. මේ හේතුකොටගෙන ඒ විශේෂයට අයත් සාමාන්‍ය වර්ණදේහ සංඛ්‍යාවක් (2n) අලුත් ජීවියකුගේ මූලාරම්භය වන යුක්තාණුවෙහි අඩංගු වේ. මවු පක්ෂයෙන් ද පිය පක්ෂයෙන් ද ආ වර්ණදේහ මේ යුක්තාණු න්‍යෂ්ටියෙහි ඇති හෙයින්, එයින් ඇතිවන ජීවියාට ද දෙපක්ෂයෙන් ම ආවේණීය ලක්ෂණ උරුම වෙයි. (ආවේණිය බ.)
සංසේචනයේ දී වන සිද්ධීන් සවිස්තරව හැඳින ගැනීම පිණිස මිනිස් අණ්ඩ ලබාගැනීම බොහෝ අමාරුය. මේ සඳහා සමහර මූදූ ජීවීන්ගේ අණ්ඩ සොයා ගැනීම ඉතා ම පහසුය. ඉකිරි (seaurchin) අණ්ඩ මූදූ දිය ඇති වීදුරු තැටියකට ගෙන එහි ඉකිරියකුගේ ශුක්‍ර දමා අණ්වීක්ෂයෙන් බලා සිටින විට, තැටියට දැමූ ශුක්‍රාණු එහි ඇති අණ්ඩ වටා දහස් ගණනින් රැස්වන අයුරු ද අන්තිමේ දී සංසේචනය සිදුවන අයුරු ද දැක්ක හැකිය.
සත්වයකුගේ අණ්ඩයක් ද ශුක්‍රාණුවක් ද එකිනෙකට හමුවීම රසායනික ආකර්ෂණය නිසා වන්නක් නොව අහම්බෙන් වන්නකැයි සාමාන්‍යයෙන් සිතනු ලැබේ. එහෙත් මෙසේ පැමිණි ශුක්‍රාණු අණ්ඩය වටා ඇති ජල්ලියෙහි රැඳී පවතී. ශුක්‍රාණු දහස් ගණනක් අණ්ඩය වටා රැස්වන නමුත් එය හා එක්වනුයේ ශුක්‍රාණුවලින් එකක් පමණය. සාමාන්‍යයෙන් ශුක්‍රාණුව අණ්ඩය පසාරු කරගෙන රිංගන්නේ නැත. අණ්ඩය විසින් ම එය ඇදගනු ලැබේ. ඉකිරියාගේත් ක්ෂීරපායීන්ගේත් අණ්ඩයක කොතැනින් හෝ මේ ආකර්ෂණය සිදුවෙයි. එහෙත් ශුක්‍රාණු පිවිසීම පිණිස සමහර ජීවීන්ගේ අණ්ඩවල විශේෂයෙන් වෙන් වූ තැනක් ඇත. සාමාන්‍ය යෙන් අණ්ඩ-න්‍යෂ්ටිය සමග එක්වන්නේ තනි ශුක්‍රාණුවක් පමණකි. මෙසේ ශුක්‍රාණුවක් ඇතුළු වීමෙන් මිනිත්තු දෙකක් ඇතුළත, ඉකිරි අණ්ඩයෙහි මතු පිටට මඳක් ඈතින් සංසේවන පටලය නමැති පටලයක් ඇති වී, අණ්ඩයට ළං වීමට තරම් දක්ෂ නූවූ ශුක්‍රාණු වළකයි. වැඩෙන අණ්ඩය මේ පටලයෙන් ආරක්ෂා වෙතැයි ද සිතිය හැක. අණ්ඩයට පිවිසීමෙන් මිනිත්තු පහකට පමණ පසු, ශුක්‍රාණුවේ හිස පමණක් තාරකාවක් වැනි දේහයක් ද සමඟ අණ්ඩය තුළ තිබෙනු පෙනේ. මේ දේහය ඇති වන්නේ ශුක්‍රාණුවේ හිසටත් වලිගයටත් අතර ඇති කොටසෙහි එන මධ්‍යදේහයෙන් (centrosome) යයි සිතනු ලැබේ. සාමාන්‍යයෙන්, අණ්ඩය, මතු පිට දී වලිගය හැළී ගොස්, ශුක්‍රාණුවේ හිස පමණකි එහි ඇතුළු වන්නේ. මෙසේ ඇතුළු වූ ශුක්‍රාණුවේ හිස මඳක් ලොකු මඳක් ලොකු වී පුරුෂ ප්‍රාක්න්‍යෂ්ටිය බවට පරිවර්තනය වෙයි. මේ අතර අණ්ඩයේ න්‍යෂ්ටිය හෙවත් ස්ත්‍රී ප්‍රාක්න්‍යෂ්ටිය පුරුෂ ප්‍රාක්න්‍යෂ්ටිය දෙසට මඳක් ඇදී එයි. මේ න්‍යෂ්ටි දෙක අණ්ඩය මැද දී එකට එක්වී තනි න්‍යෂ්ටියක් බවට පරිවර්තනය වෙයි. ඉන්පසු ඉකිරි අණ්ඩයෙහි පුරුෂ න්‍යෂ්ටියෙන් ආ කොටස ස්ත්‍රී න්‍යෂ්ටියෙන් ආ කොටසින් වෙන් කොට අඳුනා ගන්නට බැරිය. මේ සංසේචනයෙන් පසු ශුක්‍රාණු තාරකාව දෙකට බෙදී යයි. ටික වේලාවක් නිශ්චලව තිබීමෙන් පසු න්‍යෂ්ටි පටලය නැති වී මව් පක්ෂයෙන් ද පිය පක්ෂයෙන් ද ආ ප්‍රවේණි ද්‍රව්‍යය මහැම සෛලයක් පාසා ම සමානව බෙදෙන පරිදි, මුලින් ම දෙකට ද ඊළගට හතරට ද අටට ද දහසයට ද ආදී වශයෙන් වන සෛල විභාජනයක් පටන් ගනී.
සංසේචනයක් නැතිව ද ජීවීන්ගේ වැඩී ම සිදුවන අවස්ථා ඇත. මෙයට කෞමාරෝද්භවය (parthenogenesis) (බ.) යැයි කියති. පිරිමි මී මැස්සන් ඇති වීම ඊට නිදසුනකි. එසේ ම සංසේචනයෙන් තොරව අණ්ඩවල වැඩීම කෘත්‍රිම ලෙසින් ද කිරීමට පිළිවන. රසායන ද්‍රව්‍ය යෙදීම, උෂ්ණ කිරීම, ශීතල කිරීම, ඉදිකටුවකින් විදීම ආදී ක්‍රියාවලින්, සංසේචනය නොවූ අණ්ඩවල වැඩීම ඇති කළ අවස්ථා වාර්තා වී තිබේ. දිය ගෙඹි අණ්ඩයකට ඉඳිකටුවකින් ඇනීමෙන් වැඩීම අරඹවන්නට පිළිවන. මේ කෘත්‍රිම කෞමාරෝද්භවයේ දී ජීවියා වෙත ඇත්තේ මවගෙන් ලත් වර්ණ දේහ පන්තිය පමණකි.
න්‍යෂ්ටියක් නැති අණ්ඩයක් හෝ අණ්ඩයකින් කැබැල්ලක් පවා හෝ සංසේචනය කළ හැකිය. මෙසේ සංසේචනය කිරීමෙන් පහළ වන ජීවියාට ලැබෙනුයේ පියාගෙන් පැමිණෙන වර්ණදේහ පන්තිය පමණි. එපමණක් නොව කෞමාරෝද්භවය ඇති කරන්නාවූ ද්‍රව්‍යයන් න්‍යෂ්ටියක් නැති අණ්ඩ කැබලි කෙරෙහි ක්‍රියා කරවීමෙන් ද (එහෙයින්, කිසි ම න්‍යෂ්ටියක් නැතිව) වැඩීමේ මූල් අවස්ථා ඇති කළ හැකි බවත් පෙනේ.
(සංස්කරණය:1963)
