අන්‍යථාඛ්‍යාතිවාදය
අයථාර්ථ අනුභවය වූ කලී සංශය, විපර්යය, තර්ක යයි ත්‍රිවිධ වේ. එයින් විපර්යයට භ්‍රමය යි ද කියති. භ්‍රමය මිථ්‍යා හෙවත් මුළා දැනුමෙකි. මේ දැනුම ලද තැනැත්තා ඉන් මුළා වෙයි. නොමඟ යයි. දිය මෙන් පෙනෙන මිරිඟුව ගැන සිතමු. ඉඩවර කාලයේ ඈත වැලිතලායෙහි දක්නා මිරිඟුව අපට වැටහෙන්නේ කුඩා දියරැළි සහිත දියතලාවක් මෙනි. බිමෙන් නගින බිම් උෂ්ණයත් සමඟ අහසින් වැටෙන ඉරුරැස්වල ගැටීම නිසා දිය මෙන් අපට හැ‍‍‍‍‍ඟෙයි. පිපාසායෙන් පෙළෙන්නා එය සංසිඳුවා ගනු වස් මිරිඟුව කරා යයි. එහෙත් ඔහුට දිය නොලැබේ. මධ්‍යාහ්නයේ තද අව්වට, මුහුදුබඩ වැල්ලෙහි දිලිසෙන සිප්පිකටු රිදීමෙන් පෙ‍නෙයි. සිප්පිකටුව අරමුණු කොට ඇතිවන මේ රිදී කැබැල්ලකි" යන දැනුම බොරු දැනුමකි. එම දැනුමෙන් පෙන්වනු ලබන පරිදි රිදී කැබැල්ලක් එහි නොවන හෙයිනි. එහි ඇත්තේ සිප්පි බෙල්ලකුගේ කටුවකි. දැනුමට අරමුණු වන දේ - එනම් බුද්ධියට ගෝචර වීමෙන් හැ‍ඟෙන දේ - එලෙසින් ම දක්නට නොලැබේ නම්, එය භ්‍රමයකි, මුළාවකි. ඉහත පෙන්වූ උදාහරණ දෙකෙන් එය පැහැදිලි ය.
මෙම මුළා දැනුම පිළිබඳ සිද්ධාන්තය න්‍යාය වෛශේෂික දර්ශන දෙක්හි අන්‍යථාඛ්‍යාතිවාදය නමින් ප්‍රකටය. එහි අදහස නම් විෂය, එනම් ආලම්බනය, අන්‍යථාභාවයකින් හෙවත් අන් අයුරකින් - අරමුණට ප්‍රතිවිරුද්ධ මුහුණුවරකින් - පෙනීමයි. බිම් උෂ්ණය හා ඉරුරැස් දිය මෙන් ද සිප්පිකටුව රිදී මෙන් ද දිස්වීම මීට නිදසුනි.
ඉදිරියෙහි වූ සිප්පිකටු ඇසට ගොදුරු වෙයි. ඒ මගින් ආලෝචන දැනීමක් හටගැනේ. එහෙත් සිප්පිකටුව මත ඇදහැළෙන සැඩ හිරුරැස් මැඬගෙන එහි පිවිස, ඊට ම විශේෂ වූ ගුණය ඒ සැටියෙන් ම සලකා ගැනීමට තරම් නයනරැස් ප්‍රබල නොවෙයි. හිරුරැස්හි පවත්නා ප්‍රභාස්වර ගතියෙන් සිප්පිකටුවේ ආලේපිත ඔපය නිසා ආගන්තුක දිලිසීමක් එහි හටගනී. යට කී ආලෝචන දැනුම සමග මේ නව දිලිසීම ඇතිවත් ම පෙර දුටු රිදියක් නිසා, තැන්පත්ව තිබුණ ආභ්‍යන්තරික සංස්කාරයක් ඇවිස්සෙයි. ඒ හේතුකොට පෙර දුටු එනම් ඉදිරියෙහි නොවූ රිදියක් සිහියට නැ‍ඟෙයි. මේ ස්මරණයකි. මේ ස්මරණඥානයෙහිත් යටකී ආලෝචන දැනීමෙන් වෙන් වශයෙන් කිසි ම පලුද්දක් නැත. පලුද්ද ඇතිවන්නේ මේ දැනුම් දෙක එක්සත්ව ඇති වූ විශිෂ්ට දැනීමෙහි ය. එනම් "මේ රිදියකි" යන දැනුමෙහි ය. භ්‍රමය හෙවත් මුළාව සැමවිට ම ඇතිවන්නේ විශිෂ්ට හෙවත් සවිකල්පක දැනුමකය. (න්‍යායවාර්තික තාත්පර්ය ටීකා). එම දැනුමෙන් කරනු ලබන්නේ ඉදිරියෙහි වූ "මේ" (සිප්පිකටුව) පිට ඉදිරියෙහි නොවූ රිදියක් පැටවීමයි. එයට ආරෝපණය කිරීමයි.
මෙකී විශිෂ්ට දැනීමෙහි "මේ" කොටස ඉන්ද්‍රියාර්ථ සන්නිකර්ෂය මගින් ද ස්මෘතිය විසින් ඉදිරිපත් කළ "රිදියක" යන කොටස ඥානලක්ෂණ සන්නිකර්ෂය මගින් ද ඇති කළ ප්‍රත්‍යක්ෂයකි (තත්ත්වචින්තාමණී).
භ්‍රමය හෙවත් මුළාදෝෂය ඇත්තේ දැනුමෙහි මිස ආලම්භනයෙහි නොවේ. ළඟ ඇති සිප්පි කටුවෙහි හෝ ළඟ නැති රිදියෙහි දෝෂයක් නැත්නේ ය. රිදී නොවූ දෙයක් කෙරෙහි "මේ රිදියකි" යන දැනුම ඇති වූ හෙයින් භ්‍රමයකි, මුළාවකි. "මේ රිදියක් නොවේ" යන බාධක ඥානයෙන් අනතුරුව ඉවත් කරනු ලබන හෙයින් ද "රිදියකි" යන දැනීමෙන් පෙළඹුණු කෙනෙකුන්ට රිදියක් නොලැබෙන හෙයින් ද මෙය මිථ්‍යා දැනුමක් ම වන්නේ ය.
(සංස්කරණය:1963)
