අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කය
උතුරු මැද පළාතේ දිස්ත්‍රික්ක දෙකින් එකකි. අනෙක පොළොන්නරු දිස්ත්‍රික්කයයි. අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ වර්ග ප්‍රමාණය ජලාශයන් ද ඇතුළුව වර්ග සැතැපුම් 2808 ¾ක් (අක්කර 1,783,760) වන අතර ජලාශයන් හැරුණ විට වර්ග සැතැපුම් 2787 1/8ක් වේ. 1953 ජන ලේඛනය අනුව මෙහි ජනගහනය 171,268ක් වූ නමුත් දැනට එහි ජනගහනය 220,000ක් පමණ වේ යැයි ගණන් බලා තිබේ. දිස්ත්‍රික්කයේ අගනුවර අනුරාධපුරයයි.
පාලන කටයුතු සඳහා අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කය ආදායම් පාලක කොට්ඨාස පහකට බෙදා ඇත. එක් එක් ආදායම් පාලක කොට්ඨාසය පහත සඳහන් ලෙස කෝරළ හා තුලාන්වලට බෙදා ඇත.
බටහිර නුවරගම් පළාත:-විලච්චිය කෝරළය, එප්පාවල කෝරළය, උතුරු නුවරගම් කෝරළය හා දකුණු නුවරගම් කෝරළය. මෙහි තුලාන් හෙවත් ගම්මුලාදෑනි කොට්ඨාස 25කි; ගම් 410කි.
නැගෙනහිර නුවරගම් පළාත:-නැගෙනහිර කඩවත් කෝරළය, බටහිර කඩවත් කෝරළය, කැදෑ කෝරළය හා කනදරා කෝරළය. මෙහි තුලාන් 30කි. ගම් 583කි.
දකුණු හුරුළු පළාත:-උලගල්ල කෝරළය, මාටඹුවා හා උඩ්ඩියන් කුලම් කෝරළයෙන් කොටසක්. මෙහි තුලාන් 19කි; ගම් 257කි.
උතුරු හුරුලු පළාත:-කල්පෙ කෝරළය, කුන්චුට්ටු කෝරළය, මහපොතාන කෝරළය හා උඩ්ඩියන් කුලම් කෝරළයෙන් කොටසක්. මෙහි තුලාන් 19කි; ගම් 397කි.
කලාගම් පළාත:- කිරළව කෝරළය, උඳුරුව කෝරළය, නෑගම්පහ කෝරළය, උතුරු කලාගම් කෝරළය, දකුණු කලාගම් කෝරළය හා මාමිනියා කෝරළය. මෙහි තුලාන් 29කි; ගම් 446කි.
අනුරාධපුරය, මැදවච්චිය, මිහින්තලය, කලාවැව හා හොරොව්පොතාන යනුවෙන් මෙම දිස්ත්‍රික්කය ඡන්ද කොට්ඨාස පහකට බෙදා තිබේ.
දිවයිනේ වියළි කලාපයේ කොටසක් හෙයින් ඊශාන දිග මෝසම් සුළඟින් පමණක් වර්ෂාව ලබන මේ ප්‍රදේශය සාමාන්‍යයෙන් මැයි මස සිට සැප්තැම්බර් මස දක්වා කාලයේ දී තද නියඟට භාජන වේ. මෙහි සාමාන්‍ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනය අඟල් 75 ක් පමණ වේ. නියං කාලයේ දී ගංගා හා ළිං ආදිය සිඳී යන හෙයින් ද, අවුරුද්දේ මාස 8 ක් පමණ ම සෑහෙන වර්ෂාපතනයක් නොමැති නිසා ද, වර්ෂා කාලයේ දී ලැබෙන වැසිදිය රඳවා ගැනීමේ අවශ්‍යතාව ඇතිවූයෙන් ඒ සඳහා උපයෝගී වූ කෘත්‍රිම ජලාශ රාශියකින් යුත් වාරිමාර්ග ක්‍රමයක් ඈත පුරාණයේ පටන් ම මෙහි ඇතිවිය. වැව් හා ඒ ආශ්‍රිත ඇළ වේලි, අමුණු රාශියකින් සමන්විත වූ මේ සියුම් වාරිමාර්ග ක්‍රමය අද දක්වා අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ ප්‍රධාන ලක්ෂණයක්ව පවතී. බටහිර නුවරගම් පළාතේ වැව් 335 ක් ද, නැගෙනහිර නුවරගම් පළාතේ වැව් 496 ක් ද, උතුරු හුරුලු පළාතේ 338 ක් ද, දකුණු හුරුලු පළාතේ 262 ක් ද, කලාගම් පළාතේ 400 ක් දැයි මුළු දිස්ත්‍රික්කයේ කුඩා වැව් 1,831 ක් තිබේ. ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමට තවත් කුඩා වැව් රාශියක් ම ඇත. මෙම දිස්ත්‍රික්කයෙහි ප්‍රධාන වැව් පිළිබඳ විස්තර පහත දැක්වේ.
වැව ධාරිතාව වගාවන ප්‍රමාණය
අක්කර අඩි අක්කර
බසවක්කුලම 1,910 916
තිසාවැව 2,870 1,028
නුවරවැව 36,049 2,399
නාච්චදූවවැව 45,148 5,285
දේවහූවවැව 7,650 2,400
හුරුලුවැව 55,000 8,010
පදියවැව 72,500 10,007
කලාවැව 72,678 12,113
මහවිලච්චියවැව 32,500 3,000
මහමැදවච්චියවැව 1,200 194
සංගිලිකනදරාව 3,100 745
මල්වතුඔය, මෝදරගම් ආරු, කලාඔය, යාන්ඔය, කනදරා ඔය, මාඔය හා මොරඔය යන ඔයවල් හැර මෙම දිස්ත්‍රික්කය හරහා ගලා බසින ගංගා නැත. වර්ෂා කාලයේ දී මේවා දියෙන් පිරී යන නමුත් නියං කාලයේ දී කුඩා දොළ පාරවල් බවට පත්වේ.
මේ දිස්ත්‍රික්කයේ ගම් පෙදෙස් හා ගොවිතැන් ක්‍රම හැඩගැසී ඇත්තේ ඉහත සඳහන් වාරි මාර්ග ක්‍රමයට හා වියළි කලාපීය ස්වාභාවික භූමිලක්ෂණවලට අනුකූලවය. දිස්ත්‍රික්කයේ සියලු ම ගම් නියම්ගම්, වැව් හෝ ජල මාර්ග ආශ්‍රිත ජනාවාසයෝයි. සෑම ගමක් ම පිහිටා ඇත්තේ වැවක් වටාය. වෑකන්දට පසෙකින් හෝ පහළින් ඇති උස් බිම් ගම්වාසීන්ගේ ගෙවල් සඳහා වෙන් කොට ඇත. මෙය ගංගොඩ වශයෙන් හැඳින්වේ. වැවෙන් වතුර ලබාගෙන කරනු ලබන මඩ ගොවිතැන් සඳහා ඇරුණු වෙල්යාය වැවට පහළ නිම්නයෙහි වේ. ඒ වටා ඇති බෑවුමේ පහළ කොටස් වී හේන් සඳහා ද, ඉහළ කොටස් ගොඩ හේන් සඳහා ද යෙදෙයි. ඊට නුදුරින් ගම්මුන්ගේ ප්‍රයෝජනය සඳහා වූ ගම්-කැළය වේ. මෙයාකාරයෙන් මෙහි ඇති ගම්, සැලැස්ම අතින් ද සමානය.
ජනපද හා ගම් පුළුල් කිරීමේ ව්‍යාපාර නිසා පැරණි ගම්නියම්ගම්වලට වෙනස් වූ ජනවාස ද අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ මෑතක දී ඇති වී තිබේ. ප්‍රතිසංස්කරණය කර ඇති විශාල වැව් ආශ්‍රිත රජයේ ඉඩම් වගා කර දියුණු කිරීම සඳහා ඉඩම් සංවර්ධන ආඥාපනත යටතේ ජනයාට පවරා දී මෙම ජනපද ව්‍යාපාර පිහිටුවා තිබේ. මෙවැනි ගොවි ජනපද අතුරෙන් හුරුලුවැව, පදවිය, කාගම, මහවිලච්චිය, දේවහූව, අංගමුව, කටියාව, පණ්ඩියන්කුලම, සංගිලි කනදරාව හා නාච්චදූව ප්‍රධාන වේ.
අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ ප්‍රධාන ගොවිතැන වී වගාවයි. මෙහි සාමාන්‍ය වී අස්වැන්න අක්කරයකට බුසල් 39 ක් පමණ වේ. අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයෙහි යල අස්වැන්නෙන් සාමාන්‍යයෙන් වී බුසල් 21,00,000 ක් පමණ ලැබේ. කුරක්කන්, ඉරිඟු, මෙනේරි, අබ හා තල, හේන්වල වගා කෙරෙන ප්‍රධාන ධාන්‍ය වර්ගයි. මේ හැර මිරිස් ද, වට්ටක්කා, පුහුල්, ලබු, කැකිරි, කරවිල, වැටකොළු, බණ්ඩක්කා හා මෑ වැනි එළවළු ද හේන්වල වගාකරනු ලැබේ.
අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයෙහි පාසැල් 426ක් තිබේ. මින් දෙකක් මධ්‍ය මහා විද්‍යාලයෝයි. 24ක් මහා විද්‍යාලයෝ වෙත්. දිස්ත්‍රික්කයේ ප්‍රධාන ආරෝග්‍යශාලා දෙක අනුරාධපුරයේ හා කහටගස්දිගිලියේ පිහිටා ඇත. මේ හැර ග්‍රාමීය ආරෝග්‍යශාලා 2ක් ද, සංචාරක බෙහෙත්හල් 2ක් ද, මධ්‍යම බෙහෙත්හල් 15ක් හා ඉන් 12කට සම්බන්ධ මාතෘ නිවාස 12ක් ද අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයෙහි ඇත.
අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ ලියාපදිංචි කරන ලද සමූපකාර සමිති 618ක් තිබේ. මහජන බැංකුවෙහි ශාඛාවක් ද අනුරාධපුරයේ ඇත. මෙම දිස්ත්‍රික්කයෙහි ග්‍රාම සංවර්ධන සමිති 750ක් තිබේ. මෙම ග්‍රාම සංවර්ධන සමිති මගින් දියුණු කෙරෙන ගෘහ කර්මාන්ත අතර වළං කර්මාන්තය, වඩු කර්මාන්තය හා රෙදි විවීම වැදගත් වේ.
දිස්ත්‍රික්කයෙහි අධිකරණ කටයුතු සඳහා අනුරාධපුර නගරයෙහි දිස්ත්‍රික් උසාවියක් ද, මහේස්ත්‍රාත් උසාවියක් හා රික්වැස්ට් උසාවියක් ද ඇත. මේ හැර නොච්චියාගම, තලාව, මිහින්තලේ, මැදවච්චිය, කහටගස්දිගිලිය, කැබිතිගොල්ලෑව, පදවිය (සංචාරක), හොරොව්පොතාන, යකල්ල, කැකිරාව හා නෑගම යන ස්ථානයන්හි ගම්බද උසාවි පවත්වනු ලැබේ.
ඉඩම් සංවර්ධන ආඥාපනත යටතේ සංවර්ධනය උදෙසා ජනයාට තව ම පවරා නොමැති රජයේ ඉඩම් වියළි කලාපීය කැළෑවෙන් වැසී පවතී. බුරුත හා කළුවර ආදී අගනා දැව වර්ග මේ කැළෑවලින් ලබාගත හැක. වන සංරක්ෂණ ක්‍රම යටතේ මින් සමහර කොටස්වල තේක්ක වගා කර ඇත.
රිටිගල අත්‍යාරක්ෂිත වන ප්‍රදේශය, විල්පත්තු අභය භූමිය හා විල්පත්තු නැගෙනහිර අන්තර් කලාපය අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයට අයත් ප්‍රදේශයෙහි පිහිටා ඇත.
කොළඹත්, ත්‍රිකුණාමලය, යාපනය හා මන්නාරමත් අතර මහා මාර්ග සහ දුම්රිය මාර්ග අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කය හරහා වැටී ඇති අතර ගුවන් තොටුපළ නිසා ගුවනින් ගමන් පහසුකම් ද සැලසී ඇත. දිස්ත්‍රික්කයේ බොහෝ ප්‍රදේශවලට ගමන් පහසුකම් සැලසී ඇතත් සුදුසු මාර්ග පහසුකම් නොමැති පිටිසර ප්‍රදේශ ද ඇත.
ශතවර්ෂ ගණනාවක් මුළුල්ලේ ම සමෘද්ධිමත් රාජධානියක්ව පැවති අනුරාධපුර ප්‍රදේශ පුරා වස්තු සම්බන්ධයෙන් ඉතා වැදගති. අනුරාධපුර නගරය හා මිහින්තලය ද, අවුකන, විජිතපුරය, තන්ත්‍රිමලේ හා රිටිගල ද පුරාවිද්‍යාත්මක වටිනාකම අතින් ඉතා ම ප්‍රසිද්ධ ස්ථානය.
කර්තෘ:ඒ.බී. ඇල්කඩුව
(සංස්කරණය:1963)
