අනුශාසනී ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය
ඍද්ධි ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයැ, ආදේශනා ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයැ, අනුශාසනී ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය යයි කියා ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය තුනෙකි. මෙහි අනුශාසනී ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය විස්තර කරනු සඳහා ඍද්ධි-ආදේශනා ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය දෙක ද දක්වාලිය යුතුය. ධම්පියා අටුවා ගැටපදයෙහි “ඉද්ධිපාටිහාරිය නම් අහස පලක් අවුළුවා හිඳුනා ඈ පෙළහර” යනු දක්වන ලදි. (ඍද්ධිවිධඥානය බ.)
ලොවැ කිසිවෙක් යෑම් ඊම් ආදි නිමිති සලකා මොහු මෙවිට මෙබඳු දෙයක් සිතා යයි ඔවුනොවුන්ගේ සිත් පැවැති සේ කියයි. කිසිවෙක් මනුෂ්‍යාදීන්ගේ ශබ්ද අසා ද, කිසිවෙක් මිනිසුන්ගේ විතර්ක වේගය නිසා නිදිගත් අවස්ථාදියෙහි උපදනා ශබ්ද අසා ද අන්‍යයන් සිතන දැය කියයි. කිසිවෙක් පරසිත් දන්නා නුවණින් ද අන්‍යයන්ගේ සිත් හසර කියයි; වෙනත් බොහෝ කරුණු ද කියයි. බෙහෙවින් ඒ සියල්ල එසේ ම සිදු වෙයි. මෙසේ නිමිති ආදිය සලකා බොහෝ කරුණු ප්‍රකාශ කරන පෙළහර ආදේශනා ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය නම් වේ.
තවද නෛෂ්ක්‍රම්‍යය ආදි කොට රහත්මඟ අවසන් කොට ඇති ලෞකික ලෝකෝත්තර ධර්මයන් සමෘද්ධවීම ඍද්ධි නම් වෙයි. ඒ ඒ නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදි ගුණයන්ට ප්‍රතිපක්ෂව සිටුනා කාමච්ඡන්දාදි ප්‍රත්‍යනික ධර්මයන් දුරලීම ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය නම් වේ. නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදි ගුණයෙන් සමන්විත පුද්ගලයෝ කාමච්ඡන්දාදි කෙලෙස් නැති හෙයින් විශුද්ධ සිත් ඇත්තාහුය. කාමසංකල්පාදියෙන් නොකැළැඹුණු සිත් ඇත්තාහු යයි දේශනා කිරීම ද ආදේශනා ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය නම් වෙයි.
ඒ නෛෂ්කර්ම්‍යාදි වූ රහත්මඟ අවසන් කොට ඇති ගුණදම්හු මේ මේ ආකාරයෙන් සේවනය කළ යුත්තාහු ය; මෙසේ වැඩිය යුත්තාහු ය. මෙසේ බහුල කළ යුත්තාහු ය; ඒ නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදියට අනුකූල වූ සිහිය එළවා තැබිය යුතුය ආදීන් බුදුරදුන් විසින් හෝ බුද්ධශ්‍රාවකයන් විසින් හෝ අනුශාසනා කිරීම නොහොත් දහම් දෙසීම අනුශාසනී ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය නම් වේ (පටිසම්භිදාමග්ග පටිහාරිය කථා).
ධම්මපදට්ඨ කථා - දේවදත්තවස්තුවෙහි ද විනයසඞ්ඝභේද ස්කන්ධයෙහි ද දෙව්දතුන් පොලොඹවා ගත් පන්සීයක් භික්ෂූන් කැඳවාගෙන ඊම සඳහා එහි ගිය සැරියුත් මුගලන් දෙතෙරණුවෝ ආදේසනා පාටිහාරියානුසාසනියෙන් හා ඉද්ධිපාටිහාරියානු සාසනියෙන් ඔවුන් සෝවාන් කළහයි සඳහන් වෙයි. එහි සැරියුත් තෙරුන්වහන්සේ මෙරමා සිත්හසර දැන දහම් දෙසූ බව ද මුගලන් තෙරුන්වහන්සේ සෘද්ධි ප්‍රාතිහාර්යය දක්වා දහම් දෙසූ බව ද දතයුතු ය. එහි ආදේශනා අනුශාසනී යන දෙක ම ධර්මකථා යැ. සෘද්ධි ප්‍රාතිහාර්යය දක්වා දහම් දෙසූ තැන ඉද්ධිපාටිහාරියානුසාසනී යයි කී සේ සැලැකිය යුතු ය. තවද සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්ය ආදේශනා ප්‍රාතිහාර්යය යන දෙපෙළහරින් ප්‍රතිවේධය සඳහා අනුශාසනී ප්‍රාතිහාර්ය යෙදිය යුතු බව ද සඳහන් වේ.
(සංස්කරණය:1963)
