අප්‍රාණකධ්‍යානය
නම් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් යටපත් කොට හෙවත් නැති කොට කරන ධ්‍යානයයි. හෘදය ඇසුරු කළ වායුව හෙවත් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස දෙක ප්‍රාණ නමි. කිසි තැනක ආශ්වාසය ම ප්‍රාණ යයි කියන ලදි. ප්‍රශ්වාසය ද ආශ්වාසය ඇති කල්හි මැ පවත්නා හෙයින් එසේ කීව ද වරදෙක් නැති. බෝසතුන්ගේ දුෂ්කරක්‍රියා අවස්ථායෙහි පැවැති ආත්මක්ල‍මථයෝගයන් අතුරෙහි මේ අප්‍රාණකධ්‍යානය ද එකකි. මහාසච්චක සූත්‍රයෙහි දක්වන පරිදි එය අවස්ථා සතරකින් යුක්තය. අප්‍රාණකධ්‍යානයෙන් ධ්‍යාන කරන බෝසත්හු පළමුකොට මුවින් හා නාසයෙන් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස වළකාලූහ. එකල්හි දෙකන් සිදුරින් වාතය නික්මෙන්නට වන. කඹුරු උදුනට මයිනසමින් පුඹුනා කල්හි සෙයින් කන් සිදුරින් නික්මෙන වාතයාගේ මහත් වූ ශබ්දයෙක් පැවැත්තේය.
යළිදු අප්‍රාණකධ්‍යානය ම ධ්‍යාන කරන්නට සිතා ගත් බෝසත්හු මුවින් ද නාසයෙන් හා කන් සිදුරෙන් ද ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් නවතාලූහ. එකල්හි බලවත් පුරුෂයකු තියුණු හුලකින් හිස් මුදුන පෙළන කලක් මෙන් වාතයෙන් හිස හැනෙන්නට විය. තෙවැනි වර ද මුව නැහැ කන් සිදුරුවලින් ආශ්වාසයන් වළකාලූ කල්හි දැඩි වූ වරපටකින් හිස වෙළන කලක් මෙන් හිසෙහි මහත් වූ වේදනා උපන. සතර වැනි වරද අප්‍රාණකධ්‍යානයෙන් ධ්‍යාන කරන බෝසත්හු මුව නැහැ කන්සිදුරුවලින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් වළකාලූහ. එකල්හි තියුණු අවියකින් කුස සිඳින කලක් මෙන් වාත වේගයෙන් කුස සි‍ඳෙන්නට විය. මේ බෝසතුන්ගේ අප්‍රාණකධ්‍යානයෙහි අවස්ථා සතරය.
යෝගාඞ්ග විශේෂයක් වූ ප්‍රාණායාමය ම මෙහි අප්‍රාණකධ්‍යාන යයි කියන ලද්දේය. අභ්‍යාස කිරීමෙන් ප්‍රාණ වාතයට වශයට පමුණුවා ගැනීම ප්‍රාණායාමයයි. එය සඛීජ-අඛීජ යයි දෙවැදෑරුම් වෙයි. භගවත්මූර්තිය හෙවත් ලෝකයාගේ මෝක්ෂලාභයට හේතු වූ ඊශ්වරයා අරමුණු කොටගෙන මන්ත්‍ර ජපය සහිත වූයේ සඛීජය. එයින් අන්‍ය වූයේ අඛීජයි. නැවත මේ දෙක වෙන වෙන ම රේචක-පූරක-කුම්භක යයි තුන්වැදෑරුම් වේ. මුඛ-නාසික දෙකින් පිටත නික්මෙන වායුව ප්‍රාණ නමි. වාතයෙන් අපානවාතයාගේ මැඩලීම - වළක්වාලීම - රේචක නම් ප්‍රාණායාමයයි. අපානවාතයෙන් ප්‍රාණවාතයාගේ වළක්වාලීම පූරක නම් ප්‍රාණ යාමයයි. ඒ ප්‍රාණ-අපාන දෙක එකවිට වළක්වා ලීම කුම්භක නම් ප්‍රාණායාමය වේ. (මේ විෂ්ණු පුරාණයෙහි දැක්වෙන ක්‍රමයෙකි.) පාතඤ්ජල යාඥවල්ක්‍යාදි ග්‍රන්ථයන්හි ද මේ ත්‍රිභේදය ම නොයෙක් අයුරින් විස්තර කොට ඇත. (ප්‍රාණා යාමය බ.)
දුෂ්කර ක්‍රියායෙහි යෙදුණු බෝසතුන් විසින් ද යෝගශාස්ත්‍රයෙහි ආ ප්‍රාණයාම සංඛ්‍යාත ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ නිරෝධය ම අනෙකක්හු විසින් නොකළ හැකි පරිදි ඉතා දැඩිව කරන ලද්දේය. සූත්‍රයෙහි අප්‍රාණකධ්‍යායන යයි කියන ලද්දේ එයයි. එහි සතරවැනි අවස්ථාව පැමිණි කල්හි උපන් දැඩි වූ ශරීරදාහය හේතුකොටගෙන බෝසත්හු මුසපත් වැ සක්මන්හි ම වැටුණාහ. ඒ දුටු ඇතැම් දේවතා කෙනෙක් "සිදුහත්හු බුදුවීගත නොහී මළහ"යි කීහ. ඇතැම් කෙනෙක් "මේ රහතුන්ගේ අවස්ථා විශේෂයෙකැ" යි කීහ. මළහයි සිතුවෝ සුදොවුන් රජු වෙත ද ගොස් එපවත් දැන්වූහ. පසුව බෝසත්හු මේ අප්‍රාණකධ්‍යානය ද සම්බෝධියට මාර්ගය නොවේ යයි සලකා එය හැරදැමූහ.
(සංස්කරණය:1963)
