අභිධම්මත්ථවිහාවිනී
ආචාර්‍ය්‍ය අනුරුද්ධ මහතෙරණුවන් විසින් රචිත "අභිධම්මත්ථසංගහ" නම් ප්‍රකරණයට කරන ලද ප්‍රශස්ත වූ ටීකාග්‍රන්ථයයි. අභිධම්මත්ථවිභාවිනියෙහි කර්‍තෘවරයෝ ටීකාචාර්‍ය්‍ය ශාරිපුත්‍ර මාහිමියන්ගේ අතැවැසි වූ සුමංගල තෙරණුවෝ යයි සලකනු ලැබෙති. සුමංගලතෙරුන් මේ ග්‍රන්ථයෙහි කර්‍තෘත්වයෙන් සඳහන් කළ තැනෙක් නැත. එහෙත් ඔබ විසින් ලියන ලද බව ප්‍රකාශව පෙනෙන "අභිධම්මත්ථවිකාසිනී" (බ.) නම් අභිධම්මාවතාරටීකායෙහි එන නිගමනගාථා කීපයක් එලෙසින් ම මේ ග්‍රන්ථයෙහි ඇතුළු වීම ද "තං සබ්බං පරමත්ථමඤ්ජුසාදිසු විසෙසතොච අභිධම්මත්ථවිකාසිනියා නාම අභිධම්මාවතාර වණ්ණනායං චුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං"යී මේ ග්‍රන්ථයෙහි විස්තර නොකළ තැන් විශේෂයෙන් අභිධම්මත්ථවිකාසිනියෙන් දතයුතු යයි නියම කළ හෙයින් ද, කතුවරයා ශාරිපුත්‍ර මාහිමියන්ගේ ශිෂ්‍යයකු බව ප්‍රකාශ කිරීම ද, මෙය සුමංගල තෙරණුවන්ගේ ම කෘතියකැයි පිළිගැනීමට හේතුයි.
අභිධර්මාථිසංග්‍රහයට ලියැවුණු ටීකාවන් අතුරෙහි විභාවිනිය අතිශයින් ශ්‍රේෂ්ඨ වෙයි. ලංකා බුරුම සියම් ආදි ථෙරීය බෞද්ධ රටවල අභිධර්මය හදාරනුවන් මේ ග්‍රන්ථයට දක්වන්නේ මහත් සැලැකිල්ලකි.
පසළොස්වැනි සියවසෙහි බුරුම රට මහානරපති රජුගේ කාලයෙහි විසූ "මහාඅරියවංස" නම් තෙර කෙනෙකුන් විසින් අභිධම්මත්ථවිභාවිනියට ලියන ලද "මණිසාරමඤ්ජුසා" නම් විශාල වූ අනුටීකාවක් ද ඇත. සියවස් ගණනක් මුළුල්ලෙහි බෞද්ධ ලෝකයාගේ ප්‍රශංසාවට පාත්‍රව තුබූ අභිධම්මත්ථවිභාවිනිය එකුන්විසිවැනි සියවස අවසාන භාගයෙහි බුරුමරට විසූ "අග්ගමහාපණ්ඩිත ඤාණධජ" නම් තෙරුන් විසින් දෝෂදර්ශනයට භාජන කරන ලද්දේය. ඒ තෙරහු අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහයට "පරමත්ථදීපනී" නමින් වෙන ම ටීකාවක් ලියමින් විභාවිනියෙහි දෝෂස්ථාන දෙසිය පනහක් පමණ දක්වාලූහ. පරමත්ථදීපනියෙහි අභිධර්මාථි සංග්‍රහයේ ඇතැම් තැන් ඉතා විශිෂ්ට ලෙස පැහැදිලි කර ඇතත් විභාවිනී ටීකාවේ සමහර තැන් නිර්දය ලෙස විවේචනය කරන්නේ ඒවායේ අඩුපාඩු ඇතුවාට වඩා එහි දොස් පෑමට කතුවරයා විශේෂ උනන්දුවක් ගත් හෙයිනැ යි හැ‍‍‍‍‍‍ඟෙයි. බුරුමරට බොහෝ පඬිවරු පවා විභාවිනියට පරමත්ථදීපනි යෙහි කී දොස් අනුමත නොකරති. එහෙත් පරමත්ථදීපනිය අගය කරති.
අභධම්මත්ථවිභාවිනිය රචනා කරන සුමංගල තෙරණුවන් ස්වකීය ආචාර්‍ය්‍ය වූ ශාරිපුත්‍රමාහිමියන් විසින් ලියන ලද අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ සිංහල ව්‍යාඛ්‍යානය ඇසුරු කළහ. ඒ ව්‍යාඛ්‍යානය වූකලි සිංහල ආභිධම්මිකයන් විසින් ටීකාවට ද වඩා අගය කරනු ලබන ග්‍රන්ථයෙකි.
(සංස්කරණය:1963)
