අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ
අනුරුද්ධ නම් ආචාර්‍ය්‍යවරයන් විසින් අභිධර්මපිටකයට අයත් අභිධර්මාර්ථ හකුළුවා ලියන ලද ග්‍රන්ථය අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ (අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහ) නම් වෙයි. මුන්වහන්සේ අනුරාධපුර කාලයෙහි සිටි ආචාර්‍ය්‍යවරයෙකැයි හැ‍ඟෙයි. පරමත්ථවිනිච්ඡය සහ නාමරූප පරිච්ඡේදය කෙළේත් මේ ආචාර්යවරයන් ම යයි සමහරු සිතති. ඒ දෙපොත අන්‍ය අනුරුද්ධ තෙර කෙනෙකුන්ගේ යයි සමහරුන් කියන අතර තවද කෙනෙක් අනුරුද්ධ නමින් දත් අන් තෙරුන් දෙනමකගේ යයි කියති. අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ කර්තෘපාදයන් ඒ පොත් නොකළ බව ඒ පොත් සසඳා බලන විට වැටහෙයි. අභිධම්මාවතාරයට පසුව අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහය කරන ලදැයි සිතිය හැකි වුව ද මේ පොත් දෙක එක ම ආචාර්‍ය්‍ය කෙනකුන් ගේ ශිෂ්‍ය දෙනමකගේ කෘති යයි ජනප්‍රවාදයක් පවතියි. නම්බ නම් උපාසක සත්පුරුෂයකුගේ ආරාධනාවෙන් අනුරුද්ධාචාර්‍ය්‍යයන් මේ පොත රචනා කෙළේ තුමුලසෝම නම් විහාරස්ථානයෙහි නැවතී සිටය.
ථෙරවාදී බෞද්ධරටවල අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහය තරම් බහුලව ප්‍රචාරයට පත්වූ අභිධර්ම සංග්‍රහ ග්‍රන්ථයක් තව නැත. මෙතරම් ටීකා සන්න විවරණ ගැටපද ලියූ, අනුවාද කළ විජම් පොතකුත් තව නැති තරම්ය.
පොළොන්නරු යුගයෙහි සිටි මහාකාස්සප මාහිමියෝ මේ ග්‍රන්ථයට පුරාණ ටීකාවක් කළහ. ටීකාචාර්‍ය්‍ය සාරිපුත්ත සංඝරාජ මාහිමියෝ අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහ පුරාණ සන්නය නමින් ප්‍රශස්ත ව්‍යාඛ්‍යාවක් කළහ. උන්වහන්සේගේ ශිෂ්‍ය වූ නන්දි පරිවෙණාධිවාසි සුමංගල මහතෙරණුවෝ ඒ සිංහල සන්නය ම මූලාධාර කොටගෙන විභාවිනී නම් පාළි ටීකාවක් කළහ. ෂ්ප්පට නම් බුරුම තෙරකෙනකුන් විසින් කෝට්ටේ යුගයේ ලියන ලද "සංඛෙපවණ්ණනා" නම් ටීකාව ද ප්‍රයෝජනවත් ව්‍යාඛ්‍යාවකි. මේ හැර මෑත දී ලක්දිව අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහය ගැන කරන ලද අනුවාද සන්න ව්‍යාඛ්‍යා විවරණාදිය බොහෝය. බුරුම රටේ ද අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහය මහත් ආදරයෙන් පරිශීලනය කරනු ලබන ග්‍රන්ථයකි. එරට මේ පිළිබඳව ලියන ලද පාලි ටීකාබුරුම සන්න ආදිය ඉතා බොහෝ ය. මහාඅරියවංස නම් තෙරුන්ගේ “මණිසාරමඤ්ජූසා” නම් අනුටීකාව විභාවිනී ටීකාවට කළ වර්ණනාවකි. බුරුම රටේ ඉතා ප්‍රචලිත වූ තවත් ටීකාවක් නම් පරමත්ථදීපනී ටීකාවයි. එය අභිධර්මය හදාරන්නවුන්ට ඉතා ප්‍රයෝජනවත් ටීකාවකි.
අභිධම්මත්ථසඞ්ගහය පරිච්ඡේද (සංගහ විභාග) නවයකින් සමන්විත වෙයි. 1. චිත්ත 2. චෙතසික 3. පකිණ්ණක 4.වීථි 5. වීථිමුත්ත 6. රූප 7. සමුච්චය 8. පච්චය 9. කම්මට්ඨාන යනුවෙනි.
චිත්ත, චෛතසික, රූප, නිර්වාණ යන සතර පරමාර්ථ ආධුනිකයන්ට සැකෙවින් සුවසේ ග්‍රහණ ධාරණ කළහැකි වන අයුරින් මේ නිබන්ධනය සම්පාදිතය. ගද්‍යපද්‍ය දෙකින් ම රචිත වුව ද මෙහි අධිකව ඇත්තේ ගද්‍යපාඨයි. බුද්ධදත්ත මාහිමියන්ගේ අභිධම්මාවතාරය තරම් විශාල නුවූ මේ අභිධර්ම ග්‍රන්ථය නවකයන්ට අභිධම්මාවතාරය තරම් ගැඹුරු බවක් නොවැටහෙයි. විශාලාර්ථයන් සංක්ෂේපව දක්වා ඇති මෙය ගැඹුරු නැතැයි කිව නොහැකි වුවත් අභිධර්මය උගන්නවුන්ට මේ සා පහසු පොතක් නැතැයි කිවයුතු වේ. අනුරුද්ධාචාර්‍ය්‍යයන් මෙහි ලා අභිධර්ම පෙළ අටුවා පොත් ද විශුද්ධිමාර්ගය ද බෙහෙවින් ආශ්‍රය කළ බව පෙනෙයි. මෙහි අටවෙනි පරිච්ඡේදයෙහි පච්චය හා පඤ්ඤත්ති පිළිබඳව කරුණු පැහැදිලි කරන්නේ කාහට වුවත් සුවසේ වැටහෙන අයුරින්ය. චිත්ත, විථි ආදී වශයෙන් කර තිබෙන විස්තර ද අභිධර්මය පිළිබඳ මූලික ඥානය ලබාගනු සඳහා මැනැවින් හදාළ යුතු කරුණු මය.
(සංස්කරණය:1963)
