අභිධම්මාවතාරය
මේ අභිධර්මග්‍රන්ථය කරන ලද්දේ බුද්ධවංසට්ඨකථා, විනයවිනිච්ඡය ආදි සම්භාවනීය පාලි ග්‍රන්ථ කීපයක් ම රචනා කළ බුද්ධදත්ත (බ.) මාහිමියන්වහන්සේ විසිනි. අත්ථසාලිනී නම් ධම්මසංගණී අටුවාව විසුද්ධිමග්ගට්ඨකථා ආදියෙන් උපුටා ගත් වාක්‍ය ප්‍රදේශ හා ධර්මව්‍යාඛ්‍යාන මෙහි සුලභ හෙයින් මෙය අභිධර්ම අටුවාවන්හි විස්තෘත ධර්මාර්ථයන් පිඬුකොට විරචිත වූවකැයි සැලකිය හැකිය. එහෙත්
"ගන්තුං යදිච්ඡෙ පිටකාභිධම්මෙ
යො ධම්මසෙනාපතිනා සමත්තං
හිතත්ථිනා තෙන ව භික්ඛුනායං
සක්කච්ච සම්මා පන සික්ඛිතබ්බො"
යන ගාථාවෙන් මෙය අභිධම්ම පිටකය අළලා රචිත යයි හැ‍‍‍‍ඟේ. අනුරුද්ධාචාර්යයන් අභිධර්ම පිටකයට අයත් සප්තප්‍රකරණයන් හකුළුවා කළ අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහය මෙන් ම මේ අභිධම්මාවතාරය අභිධර්මයෙහි පළපුහුණුව ලබනු කැමති වූ භික්ෂූන් උදෙසා ලියන ලද්දක් බව පිළිගත හැකිය. මෙහි පරිච්ඡේද හෙවත් නිද්දේස 24කි. එනම් 1. චිත්ත 2. චෙතසික 3. චෙතසික විභාග 4. එකවිධාදි 5. චිත්තුප්පත්ති 6. ආරම්මණවිභාග 7. විපාක චිත්තප්පවත්ති 8. පකිණ්ණක 9. පුඤ්ඤ විපාක පච්චය 10.රූපවිභාග 11. නිබ්බාන 12. පඤ්ඤත්ති 13. කාරක පටිවෙධ 14. රූපාවචර සමාධිභාවනා 15. අරූපාවචර සමාධිභාවනා 16. අභිඤ්ඤා 17. අභිඤ්ඤාරම්මණ 18. දිට්ඨිවිසුද්ධි 19. කංඛාවිතරණ විසුද්ධි 20.මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි 21. පටිපදාඤාණ දස්සනවිසුද්ධි 22. ඤාණදස්සනවිසුද්ධි 23. කිලෙසප්පහාන - සච්චාභිසමයකථා 24. පච්චය කථා යනුවෙනි. මෙහි ඇතුළත් පද්‍ය සංඛ්‍යාව 1,415කි. මෙයින් පද්‍ය කීපයක් පෙළ අටුවා පොත්වල දක්නා ලැබෙයි. 3-9, 14-22 පරිච්ඡේදයන්හි පද්‍යාංශය අධිකය. 1-2, 10-13 පරිච්ඡේදයන්හි ගද්‍යාංශ අධිකය. අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහයට වඩා විස්තර දක්නා ලැබෙයි. විග්‍රහාදිය පළ වෙයි. අටුවාවක, ටීකාවක ස්වරූපය ද මෙහි දක්නට ලැබෙයි. අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහයට වඩා ඇතැම් තැන් ගැඹුරු බවක් ද පෙනෙයි.
බුද්ධඝෝෂ මාහිමියන් ලියූ විසුද්ධිමග්ගට්ඨකථාවට සැස‍ඳෙන විස්තර විවරණ මෙහි නොඑක් තන්හි දක්නා ලැබෙයි. බුද්ධදත්ත මාහිමියන් අනුප්‍රාසය අගය කළ බව මෙහි පද්‍යවල අනුප්‍රාස ලක්ෂණ සුලභව යෙදූ අයුරින් පැහැදිලි වෙයි. උන්වහන්සේ ශාස්ත්‍රීය කවියකු හෙවත් ගැඹුරු විෂයයක් කවි කළ පඬිවරයකු හෙයින් නිර්මාණාත්මක කවිත්වය මෙයින් එළිවෙතැයි කියහැකි නොවෙයි. එහෙත් නිර්මාණාත්මක කවිත්වය ප්‍රකට වන තැන් ද මෙහි දක්නා ලැබෙයි.
අභිධම්මාවතාරයෙහි චිත්ත, චෛතසික, රූප, නිර්වාණ යන සතර පරමාර්ථ ගැන කමනීය විස්තරයක් ද ප්‍රඥප්ති, සමාධි, අභිඥා, විශුද්ධි, ප්‍රත්‍යය ගැන සැලකිය යුතු විවරණ ද දක්නා ලැබෙයි. මෙහි නිබ්බානනිද්දේසය විශුද්ධිමාර්ගයේ හා සම්මෝහවිනෝදනී විහඬ්ගට්ඨකථාවේ බුද්ධඝෝෂාචාර්යයන් දැක් වූ විස්තරයට හැම අතින් ම සමානය. බුද්ධඝෝෂ බුද්ධදත්ත දෙනම මේ කරුණු පැරැණි මහ අටුවාවෙන් උපුටා ගන්නා ලද ද නැතහොත් බුද්ධදත්තමාහිමියන් බුද්ධඝෝෂ මාහිමියන්ගේ විස්තර අනුව මේවා ලියන ලද දැයි ඉඳුරා කිය නොහෙයි. මෙහි කාරකපටිවෙධ නම් නිද්දේසය දාර්ශනික සාකච්ඡාවක් බඳු වෙයි. පඤ්ඤත්තිනිද්දේසය බුද්ධඝෝෂාචාර්යයන්ගේ පංචප්පකරණට්ඨකථාවේ පුග්ගලපඤ්ඤත්ති වණ්ණනාවේ මුල පෙනෙන විවරණයට බෙහෙවින් සැස‍ඳෙයි. පච්චයනිද්දේසය ද අභිධර්මාවතාර කර්තෘවරයාණන්ගේ අභිධර්මඥානය ගැඹුරු බවට සාධකයි. අනුරුද්ධාචාර්යයන්ගේ අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහයට කලින් අභිධර්මාවතාරය රචනා කරන ලදැයි සැලකිය හැකිය. අභිධර්මාවතාරයට වඩා අභිධර්මාථසංග්‍රහය ආධුනිකයන්ට පහසුවෙන් වාචෝද්ගත කළ හැකි වටහාගත හැකි වන අයුරින් ලියා ඇති බවත්, එය ලංකා බුරුම ආදී රටවල වඩා ප්‍රචලිත වූ බවත් ප්‍රකටය. එසේ ද වුවත් අභිධම්මාවතාර කතුහිමිපාණන් අනුරුද්ධ මහතෙරුන්ට වඩා අභිධර්මවිෂයෙහි විශාරදයෙකැයි හැ‍ඟෙයි.
බුද්ධදත්තාචාර්යයන්ගේ අභිධම්මාවතාරය ද උන්වහන්සේගේ විනයවිනිච්ඡය මෙන් ම බෞද්ධාචාර්යවරයන්ගේ මහත් ගෞරව සම්මානයට භාජන වූ ග්‍රන්ථයකි. ශ්‍රී ශාරිපුත්‍ර සංඝරාජ මාහිමියන්වහන්සේ අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහයට පුරාණ සන්නය ලියද්දී අභිධර්මාවතාරයෙන් නොඑක්විට පාඨ උපුටා දැක්වූහ. උන්වහන්සේගේ ශිෂ්‍ය වූ නන්දිපරිවේණාධිපති සුමංගල මහතෙරුන්වහන්සේ අභිධම්මාවතාරයට අභිධම්මත්ථවිකාසිනී නම් ටීකාවක් ද අභිධර්මසංග්‍රහයට අභිධම්මත්ථ විභාවිනී නම් ටීකාවක් ද කළහ. මෙයින් මේ පොතට ලියූ විකාසිනීටීකාව කලින් රචිතය. එමෙන් ම විකාසිනීටීකාවේ විභාවිනීටීකාවට වඩා විස්තර ද පළවෙයි. එබැවින් විභාවිනියෙහි සැකෙවින් සඳහන් වන අභිධර්මාර්ථ විස්තර විකාසිනීටීකාවෙන් විස්තරාර්ථින් විසින් බලා ගත යුතු බව ද පැවසූහ. අභිධම්මත්ථවිකාසිනී ටීකාව කළ ආචාර්යයන් ගැඹුරු සියුම් අභිධර්මවිෂයෙහි වැටහීමක් ඇති පඬිවරයකු බව එහි ඇතුළත් මහත්වපූර්ණ විවරණයන්ගෙන් එළිවෙයි. අභිධම්මාවතාරයට පුරාණ සන්නයක් ද තුබූ බව විශුද්ධිමාර්ග පරාක්‍රමබාහු සන්‍යාදියෙන් පෙනෙතත් දැනට එය අභාවප්‍රාප්ත සේය. කෝට්ටේ පැරැකුම්බා පරිවේණාධිපති හිඟුල්වල සිරි ජිනරතන, මාදිවෙල සිරි අනෝමදස්සි නායක ස්වාමීන්ද්‍රයන්වහන‍්සේලා මෙහි පරිච්ඡේද කීපයකට කළ සන්නයක් පළවිය. අභිධම්මාවතාරපෙළ රෝමන් අකුරෙන් (1915) ද සිංහල අකුරෙන් (1954) ද ප්‍රකාශ කරන ලද්දේ අග්ගමාපණ්ඩිත පොල්වත්තේ බුද්ධදත්ත නායක ස්වාමීන්ද්‍රයන් විසිනි. අභිධම්මත්ථවිකාසිනී නම් පාලිටීකාව ද 1961 දී උන්වහන්සේ සිංහල අකුරෙන් පළ කළහ.
වසුබන්ධු ආචාර්යයන්ට සමකාලික වූ සංඝභද්‍ර තෙරුන්වහන්සේගේ ආචාර්ය වූ ස්කන්ධිල නම් තෙරණුවෝ අභිධර්මාවතාර නමින් සංස්කෘත අභිධර්මග්‍රන්ථයක් තැනූහ. එහි චීන පරිවර්තනයන් මිස සංස්කෘත මූලග්‍රන්ථය දැනට දක්නට නැත. බුද්ධත්තාචාර්යයන් පාලි අභිධම්මප්පකරණ හත හා විසුද්ධිමග්ගාදි අර්ථකථා ආශ්‍රයෙන් ස්වකීය ග්‍රන්ථය කළ අතර මහාවිභාෂාව සම්ප්‍රදායානුකූල යයි නොපිළිගත් ස්කන්ධිලාචාර්යයන් සර්වාස්තිවාදීන්ගේ මූලග්‍රන්ථ යයි පිළිගනු ලබන අභිධර්ම පොත් ම ඇසුරින් සංස්කෘත අභිධර්මාවතාරය ලියා තිබෙයි. නමින් සමානවුවත් ථෙරවාද සර්වාස්තිවාද මත වෙන වෙන ම ප්‍රමාණ කොට කරන ලද හෙයින් මේ පොත් දෙක කරුණු අතින් සමාන යයි සැලකිය නොහැකිය.
(සංස්කරණය:1963)
