අභිධර්මකෝශය
සර්වාස්තිවාදි බෞද්ධ සම්ප්‍රදායට අයත් අභිධර්මකෝශය වසුබන්ධු ආචාර්යපාදයන්ගේ විශිෂ්ට කෘතියකි. මුල දී සර්වාස්තිවාදී සාම්ප්‍රදායික මත ප්‍රචාරයෙහි පුරෝගාමී වූ මුන්වහන්සේ පසුව ස්වකීය දෙටු සොහොයුරු ආර්ය අසංග මහතෙරුන්ගේ මෙහෙයවීමෙන් විඥාන වාද හෙවත් යෝගාචාර නම් මහායාන බෞද්ධ සම්ප්‍රදාය ප්‍රචාරය සඳහා ක්‍රියා කළහ.
අභිධර්මකෝශය කාශ්මීර - වෛභාෂික සම්ප්‍රදායට අයත් මත ඇතුළත් ග්‍රන්ථයකි. ඒ බව "කාශ්මීරවෛභාෂික නීතිසිද්ධඃ - ප්‍රයොමයායංකථි තොභිධර්මඃ" යන නිගමන වාක්‍යයෙන් පෙනෙයි. ගාන්ධාර-කාශ්මීර වශයෙන් සර්වාස්තිවාදීන්ගේ ආචාර්යවාද දෙකක් විය. එයින් කනිෂ්ක රජු දවස වසුමිත්‍ර නම් ආචාර්ය කෙනකුන්ගේ ප්‍රධානත්වයෙන් අශ්වඝෝෂාචාර්යයන්ගේ ද සහාය ඇතිව පවත්වන ලද මහා සංඝ සම්මේලනයෙහි දී සර්වාස්තිවාදීන්ගේ අභිධර්මපිටකයට අයත් ඥාන ප්‍රස්ථානයට මහාවිභාෂා නම් මහාටීකාවක් කරන ලදි. එයින් පසුව කාශ්මීර සර්වාස්තිවාදීහු වෛහාෂික නමින් පළවූහ. අභිධර්මකෝශය ප්‍රතිපාදනය කළේ ඒ මේ කාශ්මීර-වෛභාෂික සම්ප්‍රදායට අන්තර්ගත අභිධර්මය අලළාය; ඥානප්‍රස්ථානය ආශ්‍රය කොට ගෙනය.
මේ පොත අයෝධ්‍යාවෙහි දී ලියන ලදැයි ශ්‍රී රාහුල සාංකෘත්‍යායන පඬිතුමා පවසයි. හියුංසාං භික්ෂූන්වහන්සේ චීන භාෂාවෙන් කළ අනුවාදයක් ඇසුරින් ලුවී ද ලා වලේ පුසාං මහතා විසින් (Louis de Valle Poussin) 1927 දී ප්‍රංශ භාෂාවෙන් එය පළ කරවන ලදි. රාහුල සාංකෘත්‍යායන පඬිතුමා ද විද්‍යාලංකාර පිරුවන්හි දී එම ග්‍රන්ථය සංශෝධනය කොට "නාලන්දිකා" නම් සංස්කෘත ටීකාවකුත් සහිතව කාශිවිද්‍යාපීඨය මගින් 1931 දී පළකැරවීය. පුසාං මහතා අධෝ ලිපිවල සඳහන් නොකළ සංස්කෘත කාරිකා රාහුල සාංකෘත්‍යායන පඬිතුමා විසින් ප්‍රංශ භාෂානුවාදය සහාය කරගෙන සංස්කෘත පද්‍යයට නඟන ලදි. පසු වතාවක 1934, 1936 ටිබැට් රටට ගිය සාංකෘත්‍යායන පඬිතුමාට අභිධර්මකෝශයේ භාෂා සහිත සම්පූර්ණ මූලසංස්කෘත පිටපතක් ලැබුණෙන් එය වී.වී. ගෝඛලේ මහතාට භාරදෙන ලදුව 1946 දී සංශෝධන ද්වාරයෙන් බොම්බායේ රාජකීය ආසියාතික සමිතියේ සඟරාවෙහි ප්‍රකාශිතයි. සාංකෘත්‍යායන පඬිතුමාගේ අභිධර්මකෝශ සංශෝධනය සහාය කරගෙන පානදුරේ රන්කොත් විහාරාධිපති මොරටුවේ සාසනරතන ස්ථවිරයන්වහන්සේ විසින් සිංහල අක්ෂරයෙන් අභිධර්මකෝශය 1948 දී සපුරා මුද්‍රණය කරවන ලදි. උන්වහන්සේ ඒ සමඟ එහි කෝශස්ථාන තුනකට සිංහල ව්‍යාඛ්‍යාවක් ද සැපයූහ. වෙනත් බොහෝ සංස්කෘත ශාස්ත්‍රීය ග්‍රන්ථ මෙන් ම අභිධර්මකෝශය ද ලියා ඇත්තේ කාරිකා ස්වරූපයෙනි.
මේ පොතෙහි පරිච්ඡේද හඳුන්වා ඇත්තේ කෝශස්ථාන නමිනි. කෝශස්ථාන අටකි. එනම්, 1.ධාතුනිර්දේශ 2.ඉන්ද්‍රිය-නිර්දේශ 3.ලෝකධාතු නිර්දේශ 4. කර්ම නිර්දේශ 5.අනුශය නිර්දේශ 6.ආර්යමාර්ග නිර්දේශ 7.ඥාන නිර්දේශ 8.ධ්‍යාන නිර්දේශ යන මේවායි. වසුබන්ධු ආචාර්යයෝ අභිධර්මකෝශකාරිකාවට භාෂ්‍යයක් ද ලියූහ. මේ භාෂ්‍යය සහිත අභිධර්ම කෝශයට නොඑක් පඬිවරු ටීකා කළහ. යශෝ මිත්‍රාචාර්යයන් කළ ස්ඵුටාර්ථ ටීකාව, පුණ්‍යවර්ධනාචාර්යයන්ගේ ඖපයිකටීකාව, දිඞ්නාගාචාර්යයන්ගේ මර්මප්‍රදීපවෘත්තිය හා ස්ථිරමති ආචාර්යයන්ගේ තත්වාර්ථ භාෂාටීකාව ඒ පැරණි ටීකා අතර වෙයි. අභිධර්මය පිළිබඳව සර්වාස්තිවාදී මත අළලා කළ මේ නිබන්ධනය ථෙරවාදීන්ගේ අභිධම්මත්ථ සංග්‍රහ, අභිධම්මාවතාර යන ග්‍රන්ථ ථෙරවාදී බෞද්ධ රටවල අතිශයින් ප්‍රචලිත වූවාක් මෙන් ම මහායාන බෞද්ධ රටවල බහුලව ප්‍රචාරය වූ බව පෙනෙයි. මෙහි පෙනෙන "ප්‍රඥාමලා සානුචරාභිධර්මඃ" යනුවෙන් සර්වාස්තිවාදීන් අනුචර හෙවත් ස්කන්ධාදි පරිවාර සහිත අමල ප්‍රඥාව අභිධර්ම යයි සලකන බව පෙනෙතත් මෙය ථෙරවාද මතයට එකඟ නැති බව පෙනෙයි. මේ පොත චීන තිබ්බත ආදී රටවල බෞද්ධ පඬිවරයන්ගේ මහත් ගෞරවාදරය ලත් බව ඒ භාෂාවලින් ලියන ලද විස්තර ව්‍යඛ්‍යානාදියෙන් පැහැදිලි වෙයි.
ලක්දිව පුරාතන පඬිවරයන් ද අභිධර්මකෝශය පරිශීලනය කළ බව කලිකාල සාහිත්‍ය සර්වඥ පණ්ඩිත පරාක්‍රමබාහු රජතුමාගේ විශුද්ධිමාර්ග සන්නයෙහි හා ශ්‍රී රාහුල මාහිමියන්ගේ මොග්ගල්ලාන පඤ්චිකාප්‍රදීපයෙහි එයින් උපුටා ගත් පද්‍ය දක්නට ලැබෙනුයෙන් ඔප්පු වෙයි.
වසුබන්ධු තෙරුන් කාශ්මීර වෛභාෂික සර්වාස්තිවාදී මත පිළිබඳ ධුරන්ධර ආචාර්යවරයකු වශයෙන් ප්‍රකට වුවත් ස්වතන්ත්‍ර මතධාරියකු වූ බව ද අභිධර්මකෝශයෙන් පෙනෙයි. ගාන්ධාර සර්වාස්ති සාම්ප්‍රදායික මත කෙරෙහි ද සෞත්‍රාන්තික මත කෙරෙහි ද සැලකීමක් දැක්වූයේ ඒ නිසා විය යුතුය.
වසුබන්ධු ආචාර්යයන්ට සමකාලික වූ සංඝභද්‍රාචාර්යයෝ අභිධර්මකෝශය විවේචනය කොට අභිධර්මන්‍යායානුසාරශාස්ත්‍රය කළහ. එහෙත් එය ද අභිධර්මකෝශය අනුගමනය කොට ප්‍රභාවිතව ලියන ලද්දක් බව පෙනෙයි.
පොත්පත්:
අභිධර්‍මකෝෂය - මොරටුවේ සාසනරතන හිමි.
