අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ පුරාණ සන්නය
අභිධම් මත්ථසංගහ නම් පාලි අභිධර්ම සංග්‍රහ ග්‍රන්ථය හදාරන්නවුන්ගේ සුඛාව‍බෝධය පිණිස මහාපරාක්‍රමබාහු මහරජුහුගේ අවධියෙහි විසූ සාරිපුත්ත සංඝරාජ මාහිමියන්වහන්සේ විසින් සිංහල සන්නයක් ලියන ලද්දේය. එය අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහ පුරාණ සන්නය නමින් මෙකල ප්‍රකටය. පාලිග්‍රන්ථය පරිශීලනය කරන නවීනයන්ට පමණක් නොව ප්‍රවීණයන්ට පවා මෙයින් මහත් රුකුලක් ලැබෙයි. මුල් පොතේ පාඨවලට පදාර්ථ සැපයීම අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ කර්තෲන් අනුගමනය කළ ව්‍යාඛ්‍යාන ශෛලිය වුව ද ඇතැම් විට පදයෙහි ස්වරූපය හෝ අර්ථය ද ඉතා පැහැදිලි කරනු ලැබෙයි. "උද්ධච්චං (පාෂාණාභිඝාතයෙන් සමුද්ධුත වූ භස්මයක් මෙන් චිත්තයාගේ අව්‍යුපශම ලක්ෂණ වූ) ඖද්ධත්‍යය ද; ලොභො, (මර්කටාලෙපයක් මෙන් අරමුණෙහි ලග්නස්වභාව වූ) ලෝභය ද, දිට්ඨි, (මරීචියෙහි ජලබුද්ධිය මෙන් විපරිතාභිනිවේශ ස්වභාව වූ) මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය ද..." ඇතැම් තන්හි පදාර්ථ ලියා විස්තර කොට තව දුරටත් අදහස පැහැදිලි කරන්නට බැහැර පොතපතින් ද නිදසුන් උපුටා දක්වනු ලැබෙයි.
"සොම්නසට හේතු වූ ඉෂ්ටාලම්බනයෙහි ලෝභ සිත් නොඉපැද කුසල් සිත් කෙසෙයින් උපදී ද යත්?
"ප්‍රතිරූපෙෂු දෙශෙෂු වාසඃ පණ්ඩිතසංගතිඃ
ශ්‍රවණං කෘතපුණ්‍යත්වං චතුශ්චක්‍රකමීරිතම්"යි යන ලද ප්‍රතිරූප‍දේශවාසාදි චතුශ්චක්‍රසම්පත්තීන් යුක්ත බවය යනාදීන් නුවණින් ඉෂ්ටා ලම්බනයෙහි ආභෝග පැවති හෙයින් ද.... යන මේ සතර කාරණයෙන් සොම්නසට වස්තු වූ ඉෂ්ටා ලම්බනයෙහිදු අකුසල් නොඉපද කුසල් ම උපදී."
පදාර්ථ භාවාර්ථ විස්තරාර්ථ විවරණලීම පමණක් නොව අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහයෙහි නිරාකරණය කළ යම් යම් මත ගැනත් සන්නයෙහි පැහැදිලි කරනු ලැබෙයි.
"මෙහි 'නිඃශ්‍රයසමනන්තරාදි ප්‍රත්‍යයන් ඇති කල්හිදු ආලම්බනයක් නැතිවැ චිත්තයා නොඋපදනා හෙයින් චිත්තයාගේ ආලම්බන විජානන ලක්ෂණත්වය ම කියන ලදි. මෙයින් චිත්තය නිරාලම්බ නිකය' යන වාදීන්ගේ මතය ප්‍රතික්ෂිප්තයි."
බාහිර දාර්ශනිකයන්ගේ මත විමසීමට ද අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ කර්තෘහු යොමුවූහ. "භූතත්තය සංඛාතං භූතත්‍රය යයි කියන ලද; ඵොට්ඨබ්බං, ස්ප්‍රෂ්ටව්‍යය ද....මෙහි ‘ආපො‍ධාතුවජ්ජිතං, යනු අබ්ධාතුව සූක්ෂ්ම බැවින් ස්පර්ශයට අසමර්ථ හෙයින් කියන ලදි. කිසිසේත් ශීතතාතොමෝ ස්පර්ශකොට ගන්නා නොලැබෙයි. හෝ තොමෝ වනාහි තේජෝධාතු මැයි. එසේ මැයි. උෂ්ණත්වය මඳකල්හි ශිතතාංසඛ්‍යාත කිසි ගුණයක් නැති බව හෙයින් ශිතයැ යන බුද්ධියැ...ලෝකයැ වනාහි ද්‍රවතා අබ්ධාතුයැ හෙ ද ස්පර්ශකොට ගන්නා ලැබෙයි කියති. ඒ ඔවුන්ගේ අභිමාන මාත්‍රයෙකැයි දත යුතුය." සන්නකාර මාහිමියෝ ස්වමතය පෝෂණය කරනු පිණිස යමක පට්ඨානාදි අභිධර්මප්‍රකරණ ද මූලටීකාව ද දීඝාදි නිකායග්‍රන්ථ ද අභිධර්මාවතාරාදි අභිධර්මසංග්‍රහ ග්‍රන්ථ ද පමණක් නොව සංස්කෘත ග්‍රන්ථ ද සහාය කරගත්හ. මුන්වහන්සේ සංස්කෘත භාෂාවෙන් ලියන ලද තර්කන්‍යාය ග්‍රන්ථයන්හි ද ප්‍රවීණව සිටි බව පැහැදිලි වන විවේචන මෙහි දක්නා ලැබෙයි.
අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ සන්නය අර්ථ විවරණයක් වශයෙන් පමණක් නොව සිංහල භාෂාවේ ක්‍රම විකාසය ගැන ද මනා අවබෝධයක් ලබාගත හැකි වන අයුරින් ද පිළියෙල වූ සම්භාවනීය ග්‍රන්ථයකි. පොළොන්නරු යුගයෙහි මහලු විජයබාහු රජුගේ රාජ්‍යෝදයෙහි පටන් ලංකාවේ සංස්කෘත භාෂාව ශීඝ්‍රව පැතිර ගිය බවත් සිංහල උගතුන් මහත් උත්සාහයකින් සංස්කෘත සාහිත්‍යය පරිශීලනය කළ බවත් ප්‍රකටය. මහාපරාක්‍රමබාහු මහරජහුගේ අවධියෙහි සිටි උගත්තු සංස්කෘත භාෂාවෙන් පොත්පත් ලියන්නට ද සමත් වූහ. ලක්දිව පොළොන්නරු අවධියේ ලියූ පොත්පත් සෙල්ලිපි ආදියෙන් සංස්කෘත තත්සම ශබ්ද සුලභ රචනා විලාසයක් සිංහල උගතුන්ටත් හුරුපුරුදුව තුබූ බව පෙනෙයි.
අනුරාධපුර යුගයෙහි සිංහල උගතුන් ද සකුපොත් පරිශීලනය කළ බව පෙනෙතත් එකල සිංහල භාෂාව පාලි භාෂානීති රචනාක්‍රම අනුව ම බෙහෙවින් හැඩගැසුණු බව පැහැදිලි වෙයි. එහෙත් අනුරාධපුර යුගයේ අග දී සකු නීතිරීති ගැන විශේෂ සැලකිල්ලක් ඇති විය. 10වැනි සියවස තෙක් ම පාලි තත්සම ශබ්ද බහුලව සිංහල භාෂාව ලියූ සිංහල උගතුන් ක්‍රමයෙන් සංස්කෘත තත්සම ශබ්ද හා රචනාරීති පිළිබඳ ඇල්මක් දක්වන්නට පටන්ගත් බව මෙදෑතුර පළවූ පොත්පත් සෙල්ලිපි සසඳා බලන විට පැහැදිලි වේ. මේ අතින් අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ සන්නය ඉතා වැදගත්ය. මෙහි උපයුක්ත භාෂාව ඒ වෙනස ප්‍රකට කරවන්නකි. මේ විශේෂය 10-12 සියවස් තුළ කළ හැම ලිපියක ම පොතක ම දක්නට ලැබෙයි. පොළොන්නරු සමයෙහි විසූ ශ්‍රී කාශ්‍යප, ශ්‍රී ශාරිපුත්‍ර, මෞද්ගල්‍යායන යනාදි පඬිවරු සංස්කෘත භාෂායෙන් පොත්පත් ලීමටත් සංස්කෘත ශාබ්දිකාදීන්ගේ මත විවේචනය කිරීමටත් සමර්ථ වන තරමට සංස්කෘතයෙහි ප්‍රවීණයෝ වූහ. අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහ සන්නය, ධර්ම ප්‍රදීපිකාව, මහාබෝධිවංශ ග්‍රන්ථිපදවිවරණය ආදි මේ යුගයෙහි පොත් ද මහාපරාක්‍රමබාහු කතිකා වත ද මේ භාෂාවිලාසය හා රචනාරීති සකස් වූ හැට විමසනුවන්ට ද ඉතා ප්‍රයෝජනවත් වේ.
අභිධර්මාර්ථසංග්‍රහ සන්නය රන්දොඹේ මහා චේතිය පරිවේණාධිපති තොටගමුවේ සිරි පඤ්ඤාමෝලි තිස්ස මහානායක ස්වාමීන්ද්‍රයන් විසින් සංශෝධනය කරන ලදි.
(සංස්කරණය:1963)
