අභිභායතන
අභිභවනය කරන ලද, මැඩපවත්වන ලද ආයතන හෙවත් කසිණාරම්මණ සංඛ්‍යාත කාරණ ඇති ධ්‍යානයෝයි. ධ්‍යානයට ප්‍රත්‍යනීක (පටහැණිව සිටුනා) නීවරණයන් හා පරිකර්ම ප්‍රතිභාග ආලම්බනයන් ද යටපත් කොට පුද්ගලයාගේ උත්තරීතර ඥානවත් බව හේතුකොටගෙන වහා ධ්‍යානයට සමවැදිය හැකි බව අභිහායතනයන්ගේ ලක්ෂණයයි. ධ්‍යානය උපදවනු රිසි වූ යෝගාවචරයා අධ්‍යාත්ම (තමා කෙරහි) වූ හෝ බාහ්‍ය වූ හෝ පරිකර්මභාවනාව කොට උපචාර - අනුලෝම - ගෝත්‍රභූ යන ධ්‍යානයන් උපදවා අනුක්‍රමයෙන් අර්පණාවට හෙවත් ධ්‍යානයට පැමිණිය යුතු වෙයි. එහෙත් ඥානාධික පුද්ගලයා ප්‍රතිභාගනිමිත්ත ඉපදීම හා සමඟ ම උපචාර ධ්‍යාන ඉපදීමක් නැතිව ම අර්පණාවට පැමිණෙයි. පරිපූර්ණ වූ ජඨරාග්නි ඇති පුරුෂයකුට සැන්දක් පමණ බතක් ලැබුණු කල මෙහි වැළඳිය යුත්තකුත් ඇද්දැයි කියා එක් පිඞක් කොට ගිලදමන්නා සේ ඥානාධිකා වූ විශදඥාන ඇති පුද්ගලයා පරිත්ත වූ කසිණාරම්මණයක් ලැබ "මේ අරමුණෙහි සමවැදියැ යුත්තෙක් ඇද්දැ"යි ඒ අරමුණු අභිභවා සමවතට සමවදනේය. පරිකර්මනිමිත්ත ඉපදීම් පමණකින් ම අර්පණාවට පැමිණෙයි.
මෙබඳු වූ අභිභායතනයෝ අටදෙනෙක් වෙති; 1.අධ්‍යාත්ම නම් වූ තමාගේ ශරිරගත රූපයෙහි පරිකර්මභාවනා වශයෙන් උපදවා ගන්නා ලද චතුර්ථධ්‍යාන ඇති යෝගාවචරයා අධ්‍යාත්මරූපය යන සංඥා ඇතිව ප්‍රතිභාගනිමිත්ත නොවැඩූ හෙයින් පරිත්ත වූ සුවර්ණ දුර්වර්ණ වූ ප්‍රතිභාගනිමිත්ත සංඛ්‍යාත බාහිර රූපයන් දකී. ඒ රූපයන් අභිභවා ධ්‍යාන ඥානයෙන් ඒ රූපයන් දනිමි. ධ්‍යාන ඇසින් දකිමි යන සංඥා ඇත්තේ වෙයි. මේ පළමුවන අභිභායතනයයි. 2. දෙවැන්නෙහි අධ්‍යාත්මරූප සඤ්ඤීවැ වැඩූ ප්‍රමාණ හෙයින් අප්‍රමාණ වූ බාහිර රූපයන් අභිභවා දනිමි, දකිමි යන සඤ්ඤා ඇති වෙයි. 3. අධ්‍යාත්මයෙහි අරූප සඤ්ඤීවැ පරිත්ත වූ බාහිර රූපයන් අභිභවනය කිරීම තුන්වැන්නෙහි වෙයි. 4. සතරවැන්නෙහි අධ්‍යාත්මයෙහි අරූප සඤ්ඤිවූයේ අප්‍රමාණ වූ බාහිර රූපයන් අභිභවනය කරනුයේ වෙයි. 5-8. පස්වැනි අභිභායතනයන්හි පටන් පිළිවෙලින් අධ්‍යාත්මයෙහි අරූපසංඥා ඇතිවැ නීල-පීත- ලෝහිත - ඕදාත වූ බාහිර වූ ප්‍රතිභාග නිමිත්ත සංඛ්‍යාත රූපයන් අභිභවනය කෙරෙමින් දනිමි, දකිමි යන සංඥා ඇත්තේ වේ.
පොත්පත්:
දීඝනිකාය (මහාපරිනිබ්බාන සුත්ත)
මජ්ඣිමනිකාය (මහාසකුලුදායි සුත්ත)
අංගුත්තරනිකාය (අට්ඨක නිපාත)
අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහ විස්තර භාවසන්නය
(සංස්කරණය:1963)
