අම්බස්ථලය
අම්බස්ථල දාගැබ මිහින්තලයේ ඇති වැදගත් පූජ්‍යස්ථානයක් වේ. චෛත්‍යය කරවන ලද්දේ මහා දාඨික මහානාග රජු (ක්‍රි.ව.7-19) විසිනි. අඹතලා මහාසෑය කරවීම පිළිබඳ මහාවංස ප්‍රවෘත්තිය මෙසේයි:- "රජ තෙමේ අඹතලා මහා සෑය කරවිය. ගෙපළ බිඳ වැටෙන කල බුදු ගුණ මෙනෙහි කොට ගෙන තෙමේ එහි හෙව ස්වකීය ප්‍රාණය පරිත්‍යාග කොට එහි සෑ භූමිය නවත්වා සෑය පිහිටුවා, සතර දොරටුවෙහි දක්ෂ ශිල්පීන් විසින් මොනවට බෙදන ලද නන් රුවනින් හෙබියා වූ රුවන් ඇගෑ සතරක් තැබ්බවීය. නන් රුවනින් කළ හැට්ටයක් සෑයෙහි බහා පලඳවා, ඒ සැට්ටයෙහි රන් බුබුළු හා එල්ලෙන මුතුදැල් ද තැබ්බ වී" (මහාවංසය - ශ්‍රී සුමඬ්ගල සහ බටුවන්තුඩාවේ සංස්කරණය 34 පරිච්ඡේදය 71-74). මහාදාඨික මහානාග රජු විසින් කරවන ලද මේ අම්බස්ථල දාගැබ මිහින්තලයේ දැනට මහාසෑය නමින් හඳුන්වනු ලබන දාගැබ බව හඳුනාගෙන ඇත. (පරණවිතාන-ලංකාපුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ වාර්ෂික වාර්තාව. 1951, 21 පිටුව) පූජාවලියෙහි සහ සිව්වන මිහිඳු රජුගේ පුවරු ලිපිවල මහසෑය හඳුන්වනු ලබනුයේ අඹුලු දාගැබ නමිනි. බුදුන්ගේ ඌර්ණරෝම ධාතුව මෙහි නිදන් කොට ඇතැයි ජනප්‍රවාදයක් පවතී.
මිහින්තලයේ උස් ම ස්ථානයෙහි පිහිටි මෙම මහාසෑය එහි වූ විශාල දාගැබ වේ. "අනුරාධපුර ස්තූපයන් පමණ විශාල නුවූව ද (මිහින්තලයේ මහා සෑය) සැහෙන විශාලත්වයකින් යුක්ත වේ. ස්තූප පාදයේ විෂ්කම්භය අඩි 136ක් පමණ වේ. කෙසේ වුව ද, මහත් පරිශ්‍රමයෙන් කඳු බෑවුම් ඔස්සේ පව්ව මුදුනට උපකරණ ගෙන යා යුතු වූ හෙයින් මෙම ස්තූපය ගොඩනැඟීම පිණිස දරන ලද වියදම අනුරාධපුර රාජධානිය තුළ පිහිටුවන ලද මහා ස්තූපයන් සඳහා දරන ලද වියදමට සමාන වූවා විය හැක. (පරණවිතාන - The Stupa in Ceylon 8 පිටුව) පුරාවිද්‍යාඥයන්ට හමුවන විට මහසෑය බොහෝ දුරට ආරක්ෂා වී තිබුණි. ස්තූපය සංරක්ෂණය කිරීම සඳහා එහි පේසාවන් ඉවත් කිරීමේ දී මෙම දාගැබ පසුව විශාල කොට බඳවන ලද බව නිශ්චය විණි.
මිහිඳු මහරහතන්වහන්සේ පිරිනිවි කල්හි ආදාහනයෙන් ශේෂ වූ ධාතු කොටසක් අඹතලයට ගෙන ගොස් ඒ ධාතු පිහිටුවා උත්තිය රජු විසින් සෑයක් කරවන ලදැයි ද යම් තැනක දී දෙවනපෑතිස් රජුට මිහිඳු තෙරණුවන් සම්මුඛ වී නම් එතැන්හි ඒ සෑය කරවන ලද බව ද කියති. ඒ චෛත්‍යය ද මෙදවස දක්වාම අම්බස්ථල (අඹතලාසෑය) නාමයෙන් ම හඳුන්වනු ලැබේ. අම්බස්ථල මහාචේතිය අසල ඇති නටබුන් කුඩා ස්තූපය මිහිඳු ධාතූන් නිදන් කොට කරවන ලද ඒ චෙත්‍යය යයි පරණවිතාන මහතා හඳුනා ගෙන තිබේ.
අම්බස්ථල නමින් සාමාන්‍යයෙන් හඳුන්වනු ලබනුයේ මිහින්තලා පව්වෙහි තැනිතලා භූමියෙහි පිහිටුවා ඇති, වටදාගෙයක නෂ්ටාවශේෂයන් සහිත කුඩා දාගැබයි. මෙම කුඩා දාගැබ වූකලි නියම අම්බස්ථල දාගැබ නොව, බුදුන් ලක්දිව් වැඩි තුන්වන වාරයෙහි ධ්‍යාන සුවයෙන් වැඩ විසූ තැන කරවන දැයි සැලකෙන සිලා චේතිය (බ) යනු පරණවිතාන මහතාගේ මතයයි.
අම්බස්ථල මළුවේ කුඩා නටබුන් චෛත්‍යය දෙකක තිබී 1960 දී පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව විසින් කුඩා බුදුපිළිම කීපයක් ද භස්මාවශේෂ හා ඕලන්ද කාසියක් ද ඇතුළු නිදන් වස්තු කිහිපයක් සොයා ගන්නා ලද බව වාර්තා විය.
(සංස්කරණය:1963)
