අම්බ්‍රියා
(Umbria). ඉතාලි අර්ධද්විපයේ මධය භාගයෙහි පිහිටා ඇති කෝරළයෙකි. මෙහි දේශ සීමා කලින් කල වෙනස් විය. වර්තමාන අම්බ්‍රීයා ප්‍රදේශය, උතුරින් ටස්කන ප්‍රදේශයෙන් ද, නැගෙනහිරින් මාඩොස් ප්‍රදේශයෙන් ද, ගිනිකොනින් ඇබ්‍රෑන්සි, මෝලීසේ යන ප්‍රදේශ ද්වයෙන් ද. නිරිතින් සහ බටහිරින් ලේෂියම් ප්‍රදේශයෙන් ද සීමා වී තිබේ. මෙහි විශාලත්වය වර්ග සැතපුම් 3,281කි.
ප්‍රධාන ඇපිනයින් කඳුවැටිට ඔස්සේ පිහිටි මේ කෝරළයෙහි හිරිගල් සහ වැලිගල් තට්ටු බහුල කඳු වැටි අතර වූ ඉතා සරැ නිම්න රැසක් වෙයි. ටයිබර් ගඟෙහි අතුගංගා කීපයක් ම මේ පෙදෙස හරහා ගලා යයි. අම්බ්‍රීයාහි බටහිර මාිම අසල මොන්ට් වීල්සීනි නමැති ගිනිකන්ද වේ. වයඹින් පිහිටි ට්‍රාසිමේනෝ විල ඉතාල අර්ධද්විපයෙහි ඇති ලොකු ම ජලාශයයි.
මෙහි දේගුණය භූමියේ උස ප්‍රමාණය අනුව වෙනස් වෙයි. ඇතැම් කඳුකර පළාත්වල සාමාන්‍ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනය අඟල් 50කට වැඩිය. පහළ ප්‍රදේශවල වර්ෂාව අඟල් 40ට අඩුය. ටයිබර් ගංගා ද්‍රොණියෙහි පිහිටා ඇති අම්බ්‍රියායෙහි ප්‍රධාන ආර්ථික ව්‍යාපාර කෘෂ්කර්මාන්තය යි. මෙහි ධාන්‍ය වර්ග සහ මිදි, ඔලිව් ආදි පලතුරු වර්ග පළාතේ හරි අඩක් පමණ බිම් ප්‍රමානයක් තුළ වවනු ලැබේ. කඳුකර බෑවුම් මත පිහිටි තණ බිම්වල ගවයන් හා බැටළුවන් ඇති කරති. පළාතෙන් 26%ත් කැලෑවෙන් වැසී ඇත.
රෝමයේ සිට අංකෝනා හා ඞ්ලොරන්ස් වූ දක්වා වූ දුම්රිය මාර්ග අම්බ්‍රීයා ප්‍රදේශය හරහා වැටී තිබේ. වානේ, රසායන ද්‍රව්‍ය, රෙදිපිළි හා කඩදාසි නිපදවීමේ කර්මාන්ත මෙහි දියුණු ය. දකුණෙහි පවතනි ගංගා ආශ්‍රයෙන් උපදවන ජල විදුලිය මේ කාර්මික දියණුවට විශේෂ රුකුලක් වෙයි.
මේ කෝරළයේ ජනගහනය (1951) 8,16,000කි. මෙහි අගනුවර වන පෙරූජියෙහි ජනගහනනය (1951) 41,000කි.
ඉතිහාසය: අම්බ්‍රීයා යන නාමය ව්‍යවහාරයට පැමිණියේ අම්බ්‍රියා නම් වූ ගෝත්‍රයට අයත්වූවන් මේ ප්‍රදේශයේ මුලින් ම පදිංචිවි සිටි නිසාය. අම්බ්‍රියන්වරුන්ගේ ප්‍රභවය ගැන හෝ ක්‍රි.පු.1200ත් 1000ත් අතර කාලයේ දී ඔවුන් ජීවත් වූ භූමි ප්‍රදේශය ගැන හෝ විස්තර කිරීම දුෂුකරය. එහෙත් භාෂාව අතින් අම්බියන්වරුන්, ඔස්කන්වර්න් සමඟ ඉතා කිට්ටුවෙනු ද රෝමවරුන් සමඟ සුළු වශයෙන් ද සම්බන්ධ බව පෙනේ.
ක්‍රි.පූ. හවන සියවසේ දී පමණ අම්බ්‍රියා ප්‍රදේශය එට්‍රස්කන්වරුන් විසින් යටත් කොට ගන්නා ලද නමුත් ක්‍රි.පූ.295 දී පමණ රෝමවරුන් විසින් අල්ලා ගන්නා ලදී. රෝම අධිරාජ්‍යයේ වැටිමෙන් පසු අම්බ්‍රියා ප්‍රදේශයේ අයිතිය සඳහා ගොත්වරුන් කළ ආක්‍රමණයෙන් පසු අම්බ්‍රියා ප්‍රදේශය ස්පොලේටෝ නමින් ආදිපාද වසමක් බවට පෙරැළිණි. එකොළොස්වන සියවසේ අග හරියේ දී සහ දොළොස්වන සියවසේ මුල හරියේ දී ද අම්බ්‍රීයා ප්‍රදේශයේ නගරවල ප්‍රාදේශික පාලන බලමණ්ඩල ඇතිවනනට පටන් ගත්තෙන්, ප්‍රදේශාධිපතීන් හා මේ බලමණ්ඩල අතර නිතර නිතර ආරාවුල් ඇතිවන්නට විය.
නැපෝලියන් විසින් 1798 දී කරන ලද ආක්‍රමණයෙන් පසු අම්බ්‍රියාව රෝම සමූහාණ්ඩුවේ කොටසක් බවට පත් විය. එහෙත් 1860 දී දෙවන එම්මානුවෙල් රජු විසින් අම්බ්‍රියාව යටත් කර ගන්නා ලද්දේ ය. මීට වර්ෂයකට පමණ පසු මේ ප්‍රදේශය සාඩිනියා රාජ්‍යයට එක්වුණි.
13 වන සියවසේ දී සහ ඉන්පසුත් අම්බ්‍රියාව කලා ශිල්ප ගැන - විශේෂයෙන් ම චිත්‍රකලාව ගැන - ප්‍රසිද්ධ විය. කතෝලික නිකායක් වූ පන්සිස්කන් නිකාය ඇති වූයේත් එහි ආරම්භකයා වූ ප්‍රන්සිස් සාන්තුවරයා උපන්නේත් අම්බ්‍රියාවේය. ප්ලෝටස්, ප්‍රෙපර්ෂියස් ආදි දක්ෂ කිවියන කිහිප දෙනකුන්ට ද ජන්ම භූමිය වූයේ අම්බ්‍රියා ප්‍රදේශයයි.
(සංස්කරණය:1963)
