අමුදර්යා
මෙය නිරතදිග මධ්‍යම ආසියාවේ හින්දුකුෂ් කඳුවල ද පාමිර් යනුවෙහි ද පිහිටි ග්ලැසියරවලින් සහ විල්වලින් පටන් ගෙන වයඹ දෙස බා ගලාගොස් ඇරල් (ආරල්) මුහුදට වැටෙන ගඟකි. මෙහි සම්පූර්ණ දිග සැතපුම් 1,450කි. මුර්ගාබ් ආබ්-ඉ-පං සහ සුර්ෂිකාම් මෙහි ප්‍රධාන අතු ගංගා ය. තාජ්ති සහ උස්බෙක් යන සෝවියට් රුසියානු පළාත් ද ඇප්ඝනිස්තණය ද අතර දේශසිමාවෙන් වැඩි කොටසක් මේ ගඟ ඔස්සේ වැටී ඇත. මෙහි ඩෙල්ටාව සැතැපුම් 90ක් දිගය. ඇප්ඝනිස්ථානයේහි දී මෙන් ම සෝවියට් රුසියානු දේශයෙහි දී ද මෙහි ජලය කෘෂි කර්මාන්ත කටයුතු සඳහා යොදනු ලැබේ. මසුන් මැරීම ද ගඝබඩ පළාත්වල දියුණු කර්මාන්තයකි. වැලි කාන්තාරය ඔස්සේ වැටී තිබෙන ගඝේ පහළ කොටස ජල මාර්ගයක් වශයෙන් ද වැදගත්ය. ට'ට්කුල් මෙහි වැදත් කොටසකි. පුරාණයේ දී අමුදර්යාගග ඔක්සස් නමින් හඳුන්වනු ලැබීය.
ඉතිහාසය: ඔක්සස් නිම්නය පර්සියානු ඉතිහාසය සිඬීන් පිළිබඳව ද මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් රජුගේ සටන් පිළිබඳව ද වැදගත්කමක් දැරීය. මෙහි පිහිටි බැක්ට්‍රියා හා සොග්දියානා රාජධානි මහා සයිරස් රජුගේ රා්‍යසමයේ දී (ක්‍රි.පූ 550-529) පර්සියානු අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් බවට පත්විය. අනතුරුව ක්‍රි.පූ.328 වැනි වර්ෂයේ පමණ මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් රජුගේ ආක්‍රමණයට ලක් වූ මෙම පෙදෙස් ඔහුගේ අභාවයෙන් පසු සෙලියුසිද් අධිරාජ්‍යයේ පාලනයට යටත් විය. සෙලුකස් රජුගේ අධිරාජ්‍යය පිරිහෙන්ට වූයෙන් එම ආධිපත්‍යයෙන් මිදි මෙම පෙදෙස් ස්වධීනත්වය ලැබී. එහෙත් අසමගිකම් නිසා බැකිට්‍රියානු යනනයන්ගේ බලය හීන වූ හෙයින් මෙම පෙදෙස් ශකයන් විසින් අත කර ගැණික. (ක්‍රි.පූ.2 වෙනි සියවසේ මැද කොටස පමණේ දී) ශක්‍යයන්ගෙන් පසුව මෙම පෙදෙස් යටත් වූයේ යුවේව ගෝත්‍රිකයන්ටය. වයඹ දිග චීනයේ වාසය කළ යුවේවිහු සතුරන් විසින් පන්නා රහිනු ලැබුයේන බටහිර දෙසට සංක්‍රමණය කොට ශකයන් හමා ඝට්ටනයට පැමිණ ඔවුන් පරදවා ඔක්පස් නිම්නය වාසභූමිය කොටගෙන මුළු බැකිට්‍රියාවත් සොග්දියනාවත් අත්කරගත්හ. කිතුවයසි පෙර යුවේව ගෝත්‍රිකයන් මෙහි පදිංචි වී ම බලය පතුරුවා ලූ බව ක්‍රි.පූ.126 දී පමණ චීන අධිරාජයාගේ දුක මෙහෙයක යෙදුණ ටංකියෙන් සඳහන් කර ඇත. ක්‍රි.ව.පළමුවැනි ශතවර්ෂය පමණේ දී උතුරු ඉනිදායනු ඉතිහාසය කෙරෙහි අතිශයින් බලපෑ කුෂාන රාජවංශය යුවේව් ගෝත්‍රයට අයත් විය. අද මෙම පෙදෙස් ඛාල්ක් (බත) සහ බුකොරා (බත) වශයෙන් හැඳින්වේ.
(සංස්කරණය:1963)
