අයනගෝලය
(Ionosphere). මේ වූකලි ඉහළ වායු ගෝලයෙහි අයනීකරණයට (ionisation) භාජනව පවතින වායු ස්තරයකි. එය පොළොවෙන් කිලෝමීටර් 50ක් පමණ උසක සිට කිලෝමීටර් 300ත් 500ත් අතර උසකට විහිදෙයි. මීට ඉහළ දී වායු ගෝලය ඉතා විරල බැවින් අයනීකරණය ද අඩුය. පොළොවේ සිට උස වැඩිවත් ම වාතය තුනී වෙමින් වායුපීඩනය අඩු වේ. කිලෝමීටර් 50ක පමණ උසක දී පාරජම්බූල විකිරණයත් (ultra violet radiation) (බ.) ලව ආකාරයෙන් සූර්යයාගෙන් නික්මෙන අයනිකරණ විකිරණත් අජටාවකාශයෙන් (outer space) එන අන්තරීක්ෂ විකිරණයත් (cosmic radiation)(බ.) හේතුකොටගෙන අයනිකරණය සිදු වීමට ප්‍රමාණවත් වන තරමට වායු පීඩනය අඩුව පවතී. උස වැඩිවත් ම පීඩනය අඩු වීම හෙවත් වායුවල විරල භාවය වැඩිවීම හේතුකොටගෙන අයනීකරණයේ ප්‍රමාණය වෙනස් වේ. අයනීකරණය වූ ස්තරයේ ඝනකම කිලෝමීටර් 250 සිට 450 තෙක් වෙනස් විය හැකියි. කිලෝමීටර් 450ට ඉහළ දී වායු වර්ග ඉතා විරල හෙයින් ඉහත කී ඝනකම ඊට වැඩි වන්නේ ඉතා කලාතුරකිනි. කිලෝමීටර් 50ට පහළ මට්ටමේ දී වැඩිපුර වායුපීඩනයක් පවතින නිසා එහි දී අයනීකරණය සිදුවන්නේ ඉතා ස්වල්ප වශයෙනි. එහි ප්‍රමාණය ගණන් ගැනුම ද අපහසුය.
විරල වායුවක රැඳුණ මුක්ත ඉලෙක්ට්‍රෝනවලින් ද ධන අයනවලින් ද ඍණ අයනවලින් ද අයන ගෝලය සමන්විත වේ. මුක්ත ඉලෙක්ට්‍රෝන නිසා මෙම ගෝලය සන්නායකයක (conductor) ගුණ දක්වයි. අයනීකරණයේ තීව්‍රතාව ඉලෙක්ට්‍රෝන ඝනත්වය මත රඳා පවතී. පොළෝ තලයේ සිට උස අනුව මෙම තීව්‍රතාවෙහි ඇති වන වෙනස් වීම් දවසෙහි වේලාවත් ඍතුවත් අක්ෂාංශයත් මත රැඳී ඇත; එය වර්ෂයෙන් වර්ෂයට ද වෙනස් වෙයි. චුම්භක කුණාටු සහ සූර්ය ලප ද මේ කෙරෙහි බලපායි. විශේෂයෙන් ම ධ්රුව ප්‍රදේශ ආශ්‍රිත අයනගෝලයෙහි තත්වය සූර්යයාගේ බලපෑම් නිසා වෙනස් වේ. අයනගෝලය පිළිබඳ අධ්‍යයනයේ දී අපේ සිත් ගන්නා කරුණු දෙකක් නම් අයන ගෝලයේ සඵල උසත් (virtual height) අවධි සංඛ්‍යාතයත් (critical frequency) ය. සඵල උස සැබෑ උස හා ආසන්න වශයෙන් සමාන වන අතර වායු ස්තරය තුළ ඉලෙක්ට්‍රෝනවල ව්‍යාප්තිය අනුව එය සුළු වශයෙන් වෙනස් වේ. අවධි සංඛ්‍යාතය වෙනස් වන්නේ ඉලෙක්ට්‍රෝන ඝනත්වයේ වර්ග මූලය අනුවයි. මෙකී රාශි දෙක අයන ගෝලයෙහි දී විද්‍යුත් චුම්භක තරංගවල සිදු වන පරාවර්තනය ඇසුරෙන් කෙළින් ම මැනිය හැකි ඒවාය. අයනීකරණයට භාජන වූ මෙම ස්තරය නිසා ඈත පෙදෙස් අතර රේඩියෝ පණිවුඩ එහා මෙහා යැවිය හැකි වී තිබේ. පොළොවෙහි පිහිටුවා ඇති රේඩියෝ මධ්‍යස්ථානවලින් විහිදුවනු ලබන විද්‍යුත්-චුම්බක තරංග, ඒවායේ සංඛ්‍යාතය අනුව වෙනස් වන උස්හි දී ආපසු පොළොවට පරාවර්තනය වේ. යළිත් මේවා පොළොවේ සිට අයනගෝලයට පරාවර්තනය වී මෙම ක්‍රමයට පොළොව වටා මහත් දුරක් ගමන් කරයි.
මේ පරාවර්තන සිදුවන අයුරු පළමු වැනි රූප සටහනින් දැක්වේ. පොළොවෙන් සම්ප්‍රේෂණය වන තරංග නොයෙකුත් කෝණ අනුව විහිදෙහි. කුඩා කෝණයක් අනුව විහිදෙන තරංගය පළමුවැනි වාත ස්තරයේ දී පරාවර්තනය වී පොළොවට ළඟා වේ. මේ තරංගය යළිත් පොළොවේ ගැටෙන ස්ථානයට සම්ප්‍රේෂකයේ (transmitter) සිට ඇති දුර කුන්දු දුර (skip distance) නම් වෙයි. B තරංගය පළමු වැනි තට්ටුවේ දී වර්තනය වී (refracted) ගොස් දෙවැනි තට්ටුවේ දී පරාවර්තනය වෙයි. විශාල පතන කෝණයකින් පතනය වන C තරංගය තට්ටු දෙක ම විනිවිද ගොස් අජටාවකාශයට පිවිසෙයි.
අයනගෝලය සඵල උසත් අවධි සංඛ්‍යාතයත් මත රඳා පවත්නා ස්තරවලට බෙදී ඇතැයි සලකනු ලැබේ. රේඩියෝ තරංග ව්‍යාප්ත වන පිණිස පරාවර්තනය වීමේ දී යම් සංඛ්‍යාතයකට අයත් තරංගයක් ප්‍රශස්ත ලෙස පරාවර්තනය වේ ද එම සංඛ්‍යාතය ඒ ස්තරයේ අවධි සංඛ්‍යාතයයි.
සූර්යයාගේ බල පෑම හේතු කොටගෙන අයනීකරණයට භාජන වූ ස්තර හතරක් දිවා කල්හි පවතියි. මේවා D, E, F1 සහ F2 යනුවෙන් වෙයි. පහතින් ම පිහිටි D ස්තරය වූකලි අනෙක් ඒවා හා සසඳා බලන කල අඩු ම අයනීකරණයෙන් යුත් තට්ටුවය. (II රූපය)
රූප සටහනින් දැක්වෙන සේ අනෙක් ස්තර තුන උපරිම ඉලේකට්‍රෝන ඝනත්වයෙන් යුක්ත වෙයි. එක එකක් අතර සීමාවක් නොපෙනෙන පරිදි මෙම තට්ටු සම්බන්ධ වී පවතියි.
විවිධ සාපේක්ෂ උස්හි දී දිවා කාලයේ පවත්නා ඉලෙක්ට්‍රෝන ඝනත්ව II රූප සටහනින් දැක්වේ. D ස්තරයෙහි උපරිම ඉලෙක්ට්‍රෝන ඝනත්වය මීටර් 50ත් 90ත් අතර උසක වෙයි. E ස්තරයෙහි උස කිලෝමීටර් 100ක් පමණ වේ. එය නියතයක් ලෙස ම වාගේ සැලකිය හැකි වෙයි. දෛනික වශයෙන් හෝ ඍතුව අනුව හෝ වෙනස් වන්නේ ස්වල්ප වශයෙනි. නියත ම වාගේ වන උස්හි පිහිටන ස්තරවල මෙන් නොව F2 තට්ටුවෙහි උපරිම ඉලෙක්ට්‍රෝන ඝනත්වයක් පවත්නා උස කිලෝමීටර් 250 සිට 350 තෙක් වෙනස් වෙයි. දෛනික වශයෙනුත් ඍතු අනුවත් මෙහි වෙනස්කම් ඇති වේ. එය අක්ෂාංශ මත රඳා පවතියි. රාත්‍රියට D ස්තරය සහමුලින් ම වාගේ අතුරුදහන් වේ. F ස්තරය ද බොහෝ සෙයින් තුනී වී ගෙන ගොස් ඇතැම් විට සහමුලින් ම අතුරුදන් වෙයි. F2 ස්තරය පහත බසින අතර F1 ත් F2 ත් එක් වෙයි. නියම වශයෙන් පවතින මෙකී ස්තර හැරුණු විට අනියම් වූ ද කල් තබා කිව නොහැකි අන්දමට වෙනස් වන්නාවූ ද විකරණයක් E ස්තර මට්ටමෙහි ඇති වේ. අනුකාල E (Sporadic E) යනුවෙන් හැඳින්වෙන මෙය නියම වශයෙන් පවත්නා ස්තරවල දී පරාවර්තනය වන තරංගවල සංඛ්‍යාතයට වැඩි සංඛ්‍යාතයක් ඇති තරංග බොහෝ විට පරාවර්තනය කරයි. එය, විශාල පෙදෙසක් වසා සිටින්නා වූ ද විනාඩි කිහිපයක දී හෝ පැයකිහිපයක් තිස්සේ හෝ ඇති වී නැතිව යන ස්වභාවයෙන් යුක්ත වූ ද වලාකුළුවල ආකාරය ගනී. අනුකාල E පවත්නා විට (තත්පරයට මෙගා චක්‍ර 80ක් තරම් වන) උස් සංඛ්‍යාතයෙන් යුත් තරංග මඟින් ඉතා දුර පෙදෙස් අතර පණිවුඩ හුවමාරු කළ හැකි වෙයි. රාත්‍රියේ දී ඇතිවන ස්වභාවයක් මෙම අනුකාල E හි ඇත. එහි උපරිම අගය ඇති වන්නේ මධ්‍යම රාත්‍රියේදී ය.
කර්තෘ:ඩී.ඇfප්.ඒ.ජයකොඩි
(සංස්කරණය:1963)
