අරන්දර
සබරගමු පළාතේ කෑගලු දිස්ත්‍රික්කයේ බෙලිගල් කෝරළයේ කඳුපිට පත්තුවේ පිහිටි ගමකි. පැරණි මහා දේවාලයක් සහ ඕලන්ද බලකොටුවක් නිසා ප්‍රසිද්ධය. මෙහි ප්‍රතිකාල්වරුන්ගේ බලකොටුවක නටබුන් ද දක්නා ලැබේ. මෙය මැණික්කඩවර තිබුණු ප්‍රධාන ප්‍රතිකාල් යුද කඳවුරට අයත් මුර පොළකැයි සැලැකේ. ඕලන්ද බලකොටුව ඉදි කරන ලද්දේ 1666 දීය. ඵෙතිහාසික වැදගත්කමින් යුත් මෙම බලකොටුව පිහිටියේ සීතාවක, රුවන්වැල්ල, හෙට්ටිමුල්ල. අට්ටාපිටිය හා බලන හරහා කොළඹ සිට මහනුවර දක්වා තනා තිබුණු මාර්ගයේය. අරන්දර ඕලන්ද බලකොටුවේ වැදගත්කම ගැන රොබට් නොක්ස්, රිබෙයිරෝ, කෝඩිනර් ආදීන්ගේ කෘතීන්හි විස්තර වේ.1670 දී හන්ස් ස්ටේන්බෙක් සහ ඔහුගේ හේවායන් රාජසිංහ රජුට යටත්වීමෙන් පසු බලකොටුව අත්හැර දමන ලදි. පසු කාලයේ දී ලන්දේසීන් මෙය නැවතත් අල්ලා ගත් නමුදු 1675 දී අත්හැර දමන්නට සිදු විය. 1818 පමණේදී සර් රොබට් බ්‍රවුන්රිග් ආණ්ඩුකාර තුමා භටයන් සඳහා විශේෂ නගරයක් මෙහි ඉදි කැරැවිය. එය ද 1834 දී අත්හැර දමන ලදි.
දේවාලය :
අරන්දර රජමහා දේවාලය උත්පලවර්ණ හෝ විෂ්ණු දෙවියන් සඳහා කරවන ලද්දකි. මෙහි ආරම්භය කවදා වී දැයි සැලකිය යුතු ග්‍රන්ථයක සඳහන් වී නොමැතිය. එහෙත් අලුත් නුවර (බ.) කරවීමෙන් පසු ඊට සම්බන්ධකම් ඇතිව පිහිටුවන ලද දේවායතනයකැයි සිතීමට පිළිවන. මෙහි වර්ෂයක් පාසා කැරෙන පෙරහැර සඳහා අලුත්නුවර දෙඅලින් විෂ්ණු දෙවිරුව වැඩමවා ගැනීම සිරිතක්ව පවතී. දේවාලය අසල කුඩා විහාරයක් හා සංඝාවාසයක් ඇත ද එහි භික්ෂූන්ගේ නිත්‍ය වාසයක් නැත. එහෙයින් මෙම ස්ථානය වඩා ප්‍රසිද්ධියට පත් වී ඇත්තේ දේවායතනයක් වශයෙනි. දේවාලයෙහි ද සැලකිය යුතු දියුණුවක් දක්නට නැත. එහෙත් මෙහි වාර්ෂික පුජෝත්සවය මේ දක්වා සිදු කරනු ලැබේ.
පැරණි නුවර පාර අරන්දර අසල දී ගුරුගොඩ ඔය හරහා ඉද්දමල්පානට වැටෙන ස්ථානයට නුදුරුව ඔයේ දකුණු ඉවුරේ කුඩා විහාරයක් වේ. මයුර සන්දේශයෙහි (29) සඳහන් ගුරුගොඩ අරන්දර මේ ස්ථානය ම වියහැක. ගල්තලයක් මත වූ දාගැබක් දැක්වෙන චිත්‍රයක "ලංකාවේ ඉද්ද මල් පානට නුදුරු අරන්දර බෞද්ධ විහාරය" යනුවෙන් සඳහන් වෙතැ යි කියන එච්.සී.පී. බෙල් මහතා මෙය වඳුරාදෙණිය විහාරය විය හැකි බව පවසයි. විහාරයේ නඩත්තුව සඳහා ගම් බිම් ප්‍රදානය කරමින් 1786 දී ශ්‍රී රාජාධිරාජසිංහ රජු විසින් පුදන ලද තඹ සන්නසක් ද මෙහි තිබේ.
