අර්ථාපත්ති
දුටු දෙයක් හෝ ඇසූ දෙයක් (අන් අයුරකින් නොගැළපෙන හෙයින්) ගැළපෙන අයුරු කල්පනා කිරීම අර්ථාපත්තියයි. නොමළ දේවදත්තයා ගෙදර නොසිටින බව පෙනේ නම් මෙහි දේවදත්තයාගේ ගෙදර නොසිටීමත් ජීවත්වීමත් දෙක එකිනෙකට නොගැළපෙයි. මේ නොගැළපීම ඉවත් කරනු පිණිස හෙතෙම ගෙන් පිට ගොස් සිටී යයි කල්පනා කරනු ලැබේ. ආපත්ති යනු කල්පනා කිරීමයි; සලකා ගැනීමයි. අර්ථාපත්තිය, දෘෂ්ට ශ්‍රැත වශයෙන් දෙයාකාරය ඉහත දක්වන ලද්දේ දෘෂ්ට අර්ථාපත්තියට උදහරණයකි. දිනපතා ආරන දේවදත්තයා දවල් කෑම නොකයි යනු දෙවැන්නට උදාහරණයි. ලෙඩක් නොවන ඔහුගේ මේ ඈරීම ආහාර නොමැතිව නොසිදු විය හැකිය. එහෙයින් දේවදත්තයා දවාලට නොකතත් රාත්‍රියට කන බව පැහැදිලි වෙයි.
දෘෂ්ට අර්ථාපත්තිය ප්‍රත්‍යක්ෂාදි ප්‍රමාණ සය අනුව සයාකාර වෙයි. ශ්‍රැතාර්ථාපත්තිය ද දෘෂ්ටාඅර්ථාපත්තියට ඇතුළත් වෙතත් එයට විශේෂ තැනක් තිබිය යුතු හෙයින් වෙන් කොට දක්වන ලදි. 'දෘෂ්ට' යන්නෙහි අදහස නම් ප්‍රත්‍යක්ෂා ප්‍රමාණ මගින් අවබෝධ වූ බවයි (සිද්ධාන්ත චන්ද්‍රිකා හා න්‍යාය මංජරී).
අර්ථාපත්තිය ප්‍රමාණයක් කොට පිළිගනු ලැබූවේ මීමාංසක, අද්වෛත වේදාන්ත යන දෙපක්ෂය විසිනි. නෛයායිකයන් ඇතුළු අනික් දර්ශනවාදිහු එය අනුමාන ප්‍රමාණයට අන්තර්ගත වන හෙයින් අර්ථාපත්ති නමි අමුතු ප්‍රමාණයක් අවශ්‍ය නොවෙතැයි සලකති. අනුමානයට මෙන් නිශ්චිත ව්‍යාප්තියක් හා නියත සාධනඥානයක් නොමැති හෙයින් අර්ථාපත්තිය අනුමානයට අන්තර්ගත නොවේය යනු අර්ථාපත්තිය නමින් අමුතු ප්‍රමාණයක් ඇතැයි සලකන්නෝ පවසත්.
(සංස්කරණය: 1965)
