අර්ශස්
ගුද වලිත්‍රයෙහි මාංසාංකුර (මස්දළු) වශයෙන් හටගන්නා රෝග විශේෂයකි. මේ රෝගය සතුරකු (අරි) මෙන් පීඩා කෙරේ නුයි හිංසා කෙරේ නුයි අර්ශස් නම් වේ. ගුදෞෂ්ඨයේ පටන් ඇතුළට විහිද ගිය නළයේ මානය අඟල් හතර හමාරකි. එහි සක්ගෙඩියක මෙන් රැලි සහිත වූ එකකට ඉහළින් අනික වශයෙන් පිහිටි වලි තුනකි. පහළ ම කොටසේ අඩඟලක් (ඇතැම් මතයක හැටියට අඟලක්) පමණ තැන පිහිටි ප්‍රථම වලිය සංවරණී නම් වේ. ඊට ඉහළින් අඟල් එකහමාරක් තැන විසර්ජනී නම් වූ දෙවැනි වලිය වේ. ඉන් අඟල් එකහමාරක් ගිය තැන ප්‍රවාහනී නම්වූ තුන්වන වලිය පිහිටා තිබේ. සියලු ම අර්ශස් හටගන්නේ මේ වලි තුනේය. යෝනිය, ලිංගය, ගෙල, තල්ල, මුඛය, නාසය, කන්, ඇස් පිහාටු, සම යන ස්ථානවල ද අර්ශස් හටගන්නා බව ඇතැමුන්ගේ මතයයි. යථෝක්ත ස්ථානවල හටගන්නා මාංසාංකුර අධිමාංස නමින් මුත් අර්ශස් නමින් හැඳින්විය යුතු නොවේ යයි චරක සංහිතාවෙහි දැක්වේ.
අර්ශස් සාමාන්‍යයෙන් සහජය, නිජය යි කොටස් දෙකකට බෙදා තිබේ. ඉපදීමත් සමඟ ම ඇතිවන අර්ශස් සහජ නම් වේ. උත්පත්තියෙන් පසු කලක් ගතව දෝෂකෝපයෙන් හටගන්නේ නිජාර්ශස්ය. සහජාර්ශස් හටගැනීමට හේතුව ශුක්‍ර ශෝණත දෙකේ තැවීමය. ඒ තැවීමට ද මවුපියන්ගේ විධිමත් නුවූ ආහාර විහරණය හා පෙර ජාතියෙහි කරන ලද අසත්කර්ම ද හේතු වේ යයි චරක සංහිතාවෙහි සඳහන් වේ. සහජ අර්ශසුන්ගේ මාංසාංකුර (මස්දළු) සියුම්, මහත්, දික්, කෙටි, වටකුරු ආදි වශයෙන් විවිධය. දෝෂානුබද්ධය අනුව විවිධ වර්ණ ඇත්තේ ද වෙයි. ඉන් පීඩිත වූයේ උත්පත්තියේ පටන් අතිශයින් කෘශ ද විවර්ණ ද ක්ෂීණ ද දීන ද වෙයි. වාත, මූත්‍ර, මල බෙහෙවින් බද්ධ වෙයි. නිජ අර්ශස් හට ගැනීමට හේතු බොහෝ ගණනකි. බර, මිහිරි, ශීතල, අභිෂ්‍යන්දි (වැගිරෙනසුලු), විරුද්ධ, නොපැසුණු යනාදි ගුණ ඇති දෑ සේවනය, අල්පාහාර ගැනීම, නුසුදුසු දෑ බුදීම, ගව මත්ස්‍ය කුකුළු ඌරු මීහරක් එළු බැටළු යන සතුන්ගේ මස් අනුභවය, කෘශ ප්‍රාණීන්ගේ මස්, වියළිමස් හා කුණු වූ මස් වැළඳීම, පිටි මිශ්‍ර මද්‍ය වර්ග හා ආහාර සේවනය, දහවල් නිදීම ආදිය මින් සමහරකි.
මාධවාචාර්‍ය්‍යන් විසින් නිෂ්පාදිත රෝග විනිශ්චය ආදි ග්‍රන්ථයන්හි වා පිත් සෙම් යන දොස්වලින් වෙන වෙන ම තුනක් ද සන්නිපාතයෙන් එකක් ද රුධිරයෙන් එකක් ද සහජ වශයෙන් එකක් දැයි අර්ශසුන්ගේ භේද සයක් දැක්වේ. මේ හැර ද්වන්ද්වජ වශයෙන් හෙවත් දොස් දෙකක ප්‍රකෝපයෙන් හටගන්නා අර්ශසුන්ගේ ද භේද සයකි.
කසට කුළු තික්ත රළු ශීතල සැහැල්ලු යන ගුණ සහිත දෑ සේවනය කිරීම, අල්පාහාර ගැනීම, තියුණු වූ මද්‍යවර්ග පානය කිරීම, අධික මෛථුනය, උපවාසය, ශීතල කාලය හා ශීතල දේශය, අති ව්‍යායාමය, ශෝකය හා අවු සුළං අධික වශයෙන් ඇසුරු කිරීම වාතාර්ශස් හට ගැනීමට හේතුය.
කුළු ඇඹුල් යනාදී දෑ සේවනය, ව්‍යායාමය, ගින්නෙන් හා සුර්යතාපයෙන් තැවීම, උෂ්ණදේශය හා උෂ්ණ කාලය, ක්‍රෝධය, මද්‍යපානය, අනුන්ට අවමන් කිරීම, විදාහී ( ගිනිබඳනා හෙවත් කට දනසුලු), තීක්ෂ්ණ, උෂ්ණ ආහාරපාන සේවනය ආදිය පිත්තාර්ශස් ඇතිවීමට හේතු වේ යයි සඳහන් වෙයි.
මධුර, ස්නිග්ධ, ශීතල, ලවණ, අම්ල, ගුරු යන ගුණයන්ගෙන් යුත් ආහාරපාන සේවනය, ව්‍යායාම නොකිරීම, දහවල් නිදීම, සැප එළවන ශයනාසනයන්හි ඇල්ම, පෙරදිගින් හමන වායුව නිතර සේවනය කිරීම, ශීතල දේශය හා ශීතල කාලය, සිතිවිලි රහිත බව ආදිය සෙම් ප්‍රධාන අර්ශස් ඇතිවීමට හේතුයි. වෙන වෙන ම තුන් දොසුන්ට කී සියලු හේතු ත්‍රිදෝෂජ (සන්නිපාත) අර්ශස් ඇතිවීමට කාරණ වේ. රුධිර කෝපයෙන් හා රුධිර උෂ්ණත්වයෙන් රක්තාර්ශස් හටගනී. ලිංගාර්ශස්, චර්මකීල යයි තවත් අර්ශස් දෙවර්ගයක් ගැන මාධවාචාර්‍යවරයා කියයි. කිපියා වූ දෝෂ ලිංගය කරා පැමිණ මාංස ශෝණිත දුෂ්‍ය කිරීමෙන් ලිංගාර්ශස් හට ගනී. මුළු ශරීරයෙහි පැතිර පවත්නා ව්‍යාන වාතය මගින් සෙම ගෙන පිට සිවියෙහි ( හමෙහි ) උපදවන අර්ශස් චර්මකීල නම් වේ.
වායු පඤ්චකය (ප්‍රාණ, අපාන, උදාන, සමාන, ව්‍යාන යන වායුපස), පිත්ත පඤ්චකය (පාචක, රඤ්ජක, සාධක, ආලෝචක, භ්‍රාජක යන පස), කළු පඤ්චකය (ක්ලේදක, අවලම්බක, බෝධක, තර්පක, ශ්ලේෂක යන පස), හා ගුදයේ වලිතුන ද අර්ශසුන්ගේ උත්පත්තියෙහි දී ප්‍රකෝපයට පැමිණෙන හෙයින් අර්ශස්හු දුඃඛදායකයහ; බොහෝ රෝග උපදවන්නාහ; සකල ශරීරය ම පීඩාවට පත් කෙරෙති; සුව කිරීම දුෂ්කරය.
අත්, පා, මුව, නැබ, ගුද, අණ්ඩකෝෂ, හෘදය යන ස්ථානයන්හි ශෝථ ඇති, හෘදයෙහි හා දෑළෙහි රුජා සහිත වූ, අර්ශස් රෝගියා ද හෘදයෙහි හා දෑළවරෙහි රුජාව, මුළාව, වමනය අංග ප්‍රත්‍යංගයන්ගේ වේදනාව, උණ, පිපාසය, ගුදය පැසවීම යන මෙයින් යුත් අර්ශස් රෝගියා ද සහජ අර්ශස්, ත්‍රිදෝෂජ අර්ශස් හා අභ්‍යන්තරවලිය ආශ්‍රය කළ අර්ශස් ද සුව කළ නොහැක්කේය. ආයුෂ ඉතිරිව ඇති බව, විධිසේ යොදන ලද චතුෂ්පාදය (වෛද්‍ය, ඖෂධ, ආතුර, පරිචාරක යන අංග සතර) ඇති බව, දීප්තාග්නියෙන් (අධිකව පවත්නා කුසගින්නෙන්) යුක්ත බව යන මෙයින් යුත් අර්ශස් රෝගියාගේ සහජාදි අර්ශස් යාප්‍ය වෙයි, නොහොත් පථ්‍ය වූ ආහාර හා ඖෂධ සේවනය කරන තාක් පමණක් සුව කට හැකි වෙයි. ද්වන්ද්වජ අර්ශස් ද දෙවන වලිය ඇසුරු කළ අර්ශස් ද හටගෙන වර්ෂයක් සම්පූර්ණ වූ අර්ශස් ද දුක සේ සුව කළ හැකිය. බාහිර වලියෙහි හට ගත්තාවූ ද එක් දෝෂයක් අධික වශයෙන් කිපියාවූ ද භටගෙන දීර්ඝ කාලයක් ගත නුවු ද අර්ශස් සුඛ සාධ්‍ය වේ. ප්‍රමාද වූ කල්හි අර්ශස්වලින් ගුද මාර්ගය බැඳ අවුරා බද්ධගුදෝදරය හෙවත් මල අඩස්සිය උපදවන බැවින් සුව කර ගැනීම සඳහා යුහුසුලුව ක්‍රියා කළයුතු වේ.
අර්ශසුන් සැතින් කැපීම, ක්ෂාරවලින් දැවීම, ගින්නෙන් දැවීම ආදි ක්‍රම ඇතැම් ආචාර්යයන්ට අභිමත වුව ද එබඳු කර්මයන්ගෙන් යම්කිසි වැරැදීමක් සිදු වුවහොත් මරණය පවා සිදුවීමට හේතුවන බැවින් අර්ශස් සහමුලින් වැළැක්වීම සඳහා අධික වේදනාරහිත වූ, රූක්ෂ නොවූ, පහසුවෙන් සුවය ලබා දිය හැකි චිකිත්සා ක්‍රමයක් වරක සංහිතාවෙහි ඇතුළත් වේ. රක්තරීතාභය (රක්තාර්ශස් - හෙමරොයිඩ්) ද බලන්න.
