අරී
බුරුමයේ පැරණි මහායාන බෞද්ධ නිකායකි. සවන සියවසේ දී පමණ මෙම ආගමික නිකාය බෙංගාලයෙන් හෝ උතුරු ඉන්දියාවෙන් බුරුමයට පිවිසි බව සලකති. අරී නිකාය බුදුසමයට සම්බන්ධ නොවූවකැයි පළමුවෙන් අදහස් කරන ලදි. එය වෛෂ්ණව භක්තියේ හෝ ශිවලබ්ධියේ විකෘතියකැයි විචාරකයෝ සිතූහ. එහෙත් පගාන් රාජධානියට අයත් මින්-නන්-ථු පළාතේ පය-ථොන්-සු සහ නන්දමඤ්ඤා නම් විහාරද්වය හමු වීමෙන් පසු අරී නිකාය නියම වශයෙන් ම තන්ත්‍රයානයේ ආභාසය ලත් බෞද්ධ නිකායක් බව ප්‍රත්‍යක්ෂ විය.මේ බව ටිබෙට් රට ඉතිහාස ප්‍රවෘත්තීන්ගෙන් ද හෙළි වේ.
අරී නිකායේ මූලස්ථානය වූයේ ඉහත සඳහන් මින්-නන්-ථු ප්‍රදේශය අසල ඊට නැගෙනහිරින් පිහිටි ථමතී (තම්පවතී) රාජධානියයි. ඒ ප්‍රදේශයෙහි ප්‍රචලිතව තිබූ "නාග" ලබ්ධියේ ආභාසය අරී ධර්මයට ලැබුණ බව පෙනෙයි. පසුව තන්ත්‍රයානයේ ආභාසයෙන් එය අශ්ලීල වාදයක් බවට පත් විය. අනෝරථ රජු විසින් 1057 වර්‍ෂයේ දී පගාන්හි ථෙරවාද බුදුසමය ප්‍රචලිත කරවීම හේතුකොට ගෙන අරී නිකාය යටපත් විය. එහෙත් එය සහමුලින්ම අභාවයට පත් නොවීය. දොළොස්වන සියවස ආරම්භයේ දී රජ ඇමැතියන්ගේ ද අනුග්‍රහය ලැබ අරී නිකායිකයෝ මින්-නන්-ථු පෙදෙසෙහි විහාර ආරාම ගොඩනංවාගෙන විසූහ. අනෙක් අතට අනෝරථ රජුගේ වධ හිංසාවන් නිසා අරී ධර්මය පිටිසර බද පෙදෙස්වල ද පැතිරෙන්නට විය. පසළොස් වන සියවසේ දී ධම්මචේති නම් රජු විසින් අරී නිකායිකයන් අනුගමනය කළ දුරාචාරයන් නසා බුදුසමයේ පාරිශුද්ධියක් ඇති කරන ලදි. මීට සියවසකට පසු සින්බියුෂින් නම් රජු විසින් අරී නිකායිකයන්ගේ බලිකර්‍ම සහ දුරාචාර පිළිවෙත් සියල්ල බෙහෙවින් ම මඩනා ලදී. එහෙත් අටළොස්වන සියවස තෙක් අරී ධර්මය නොනැසී දුර්වල තත්වයකින් වුව ද පැවැත්තේය. ද එවක අරී නාමය අතහළ ඔව්හු "මුෂ්ටි ප්‍රහාරක භික්ෂූහු" නමින් සහ "මහා අරීගෙන් පැවැතෙන්නෝ" යන අරුත් ඇති "අරී-ග්යි-දෝ-අන්හ්වේ" නමින් ද හඳුන්වන ලදහ. පැරණි නාමයෙන් නොහැඳින්වෙතත් අරී නිකායිකයන්ගේ දුරාවාර බුරුමයේ ෂාන් භික්ෂූන් අතර අද දක්වා දක්නට ලැබේ.
අරී නිකායිකයන්ගේ ආගමික ප්‍රතිපත්ති කෙබඳු දැයි බෙහෙවින් දත හැක්කේ ඉහත සඳහන් පය-ථොන්-සු සහ නන්දමඤ්ඤා යන විහාරවල බිතු සිතුවම්වලිනි. විශාල විහාර ආරාමයන්හි විසූ ඔව්හු නිල් පැහැති චීවර දැරූහ. මද්‍යපානය, විකාල භෝජනය, කාම මිථ්‍යාචාරය ආදි දුසිරිත්වල ගැලීම ඔවුන්ගේ ව්‍රතයන් අතර විය.
මේ වනාහි ශ්‍රී හර්ෂ රජු දවස ඉන්දියාවේ පැවැත්තේ යයි ද සේන රජු දවස ලක්දිවට පැමිණියේ යයි ද නිකායසංග්‍රහයෙහි සඳහන් වන නීලපට දර්ශනය ගත් භික්ෂු සම්ප්‍රදායට අයත් පිරිසක් විය හැකිය. අරී භික්ෂූහු එවක බුරුම ජනතාව අතර ප්‍රචලිත වූ "නාග" සහ "නට" නමැති ඇදහිලි ක්‍රමයන්ට ඇබ්බැහි වී බලිපූජා, යාගකර්‍ම ආදියෙහි පුරෝහිතයන් වශයෙන් ක්‍රියා කළහ. බෙංගාලයේ සහ නේපාලයේ මුල් බැස තුබූ වජ්‍රයානය (බ.) සහ සහජයානය (බ.) බුරුමයෙහි ද ප්‍රචලිත වීම හේතු කොටගෙන අරී නිකායිකයන්ගේ පූජා ක්‍රමවලට දුරාචාරය ද එක් වූ බව සිතිය හැකිය. යෞවන කාන්තාවන් කෙලෙසීම, සරණ යන ස්ත්‍රීන් සමඟ ප්‍රථම රාත්‍රිය ගත කිරීම ආදි දුසිරිත් ඔවුන්ගේ ආචාර ධර්‍ම සමුදායට ඇතුළත් විය.
යම් යම් සූත්‍ර ග්‍රන්ථයන් කියවීමෙන් පව් සමා කළ හැකි බව අරී නිකායිකයෝ දේශනා කළහ. අරී නිකායිකයන් මහායානිකයන් වූ හෙයින් එම සූත්‍රයන් සංස්කෘත භාෂාවෙන් ලියා තිබෙන්ට ඇතැයි සලකනු ලැබේ. එහෙත් ඒ එක ග්‍රන්ථයකවත් නමක් ශේෂ වී නොමැත. එසේ වුවද, ආදිකප්ප (ආදිකප්පකම්භා ඌක්යම්) නමැති බුරුම ග්‍රන්ථය අරී සූත්‍රයන් ආශ්‍රයෙන් සම්පාදිතය යනු ජනප්‍රවාදයි. "ලෝකී-සා" (Loki−za) නමින් හැඳින්වෙන බුරුම ග්‍රන්ථවලට මුල් වී ඇත්තේ අරී ධර්මය යයි සලකති. රස ශාස්ත්‍රය, සිද්ධි සාධනය ලබා දෙන යෝග ක්‍රම, කාමසූත්‍ර විධි ආදි තාන්ත්‍රික මතවලින් ඉහතකී ග්‍රන්ථ පිරී පවතී.
අරී සම්ප්‍රදාය නිසා බුරුමයේ ආගමික කලාව පෝෂණය වූ බවක් ද පෙනේයි. යට සඳහන් පය-ථොන්-සු සහ නන්දමඤ්ඤ යන විහාරද්වය ඊට නිදසුන් වේ. පය-ථ‍ෙන්-සු විහාරය බුරුමයේ අද්විතීය නිර්මාණයකි. මෙය ආරුක්කු පියසි සහිත පටු ගෙමං දෙකකින් එකිනෙකට සම්බන්ධ වූ සතරැස් ගොඩනැගිලි තුනකින් සමන්විතය. "විහාරත්‍රය" යන තේරුම ඇති පය-ථොන්-සු නාමයෙන් විහාරය හැඳින්වෙනුයේ ද මෙකී ලක්ෂණය නිසයි. විහාරය තුළ දක්නා ලැබෙන බිතු සිතුවම්වලින් අරී සාම්ප්‍රදායිකයන්ගේ ආගමික මත නිරූපණය වන හෙයින් ඒවා බුරුමයේ අනෙක් සාමාන්‍ය බෞද්ධ සිතුවම්වලට වඩා වෙනස් වේ. ඉතා හොඳින් ආරක්ෂා වී ඇති මෙම සිතුවම් පගාන් බිතු සිතුවම් අතර ප්‍රමුඛ ස්ථානයේ ලා සලකති. පය-ථොන්-සු විහාරයට නුදුරින් පිහිටි නන්දමඤ්ඤා විහාරය ද අරී සිතුවම්වලින් ගහනය. මෙහි දක්නා ලැබෙන සිතුවම් පය-ථොන්-සු සිතුවම්වලටත් වඩා අශ්ලීලය. විහාරය අසල වර්ෂ 1248 දී පිහිටුවන ලද සෙල්ලිපියක වැදගත් ඓතිහාසික තොරතුරු සඳහන්වේ. 1112 දී සිහසුනට පත් නරපති සිථු (අලොංසීථු) රජුගේ මෙහෙයීමෙන් එක් ඇමතියකු විසින් විහාරය සහ යාබද සංඝාරාමය කරවූ බවත් දකුණු බුරුමයේ තගෝන්හි සිට පගාන් රාජධානියට රවාදය ගෙන ගිය ෂින් අරහන් නම් වූ තෙරුන් වහන්සේ විසින් නන්දමඤ්ඤා විහාරයෙහි තැන්පත් කිරීම පිණිස සර්වඥ ධාතුවක් ලබා ගිය බවත් ඉහත කී සෙල්ලිපියෙහි සඳහන් වේ.
ඉහත කී විහාරද්වය ම බෞද්ධ ගොඩනැගිලි බව බිතු සිතුවම්වලින් පමණක් නොව ගර්භ ගෘහයන් තුළ පිහිටි බුදුපිළිමවලින් ද මැනවින් ඔප්පු වේ. එක් එක් ගඞගෘහයෙහි "භූමිස්පර්ශ" මුද්‍රාවෙන් වැඩ සිටින පිළිමය බැගින් දක්නා ලැබේ. බිත්ති, සීලිම් ආදිය විවිධ ඉරියවු නිරූපණය කරන බුද්ධ, බෝධිසත්ව රූපවලින් සරහා ඇත. මෙකී විහාරද්වයම දොළොස්වන සියවසට අයත් බව සලකනු ලැබේ.
