අවලෝකිතේශ්වර
චීන ජපන් ආදි දේශයන්හි ස්ත්‍රී විලාසයෙන් නිරූපිත මුන්වහන්සේ ඉන්දියාවේ සාමාන්‍යයෙන් පුරුෂ ස්වරූපයෙන් දක්වනු ලැබේ. එහෙත් එරට පවා උන්වහන්සේ කෙරෙහි ආරෝපණය කොට ඇත්තේ ස්ත්‍රී ගුණාංගය.
තිබ්බතයෝ සිය ජාතික බෝධිසත්වයන් ලෙස මේ බෝධිසත්වයන්ට ගෞරව දක්වති. උන්වහන්සේ උදුම්බර (අත්තික්කා) මලෙකින් පහළවුණු බව ද රන් සුනු මිටක් මුළු රට පුරා ඉස එයින් නොයෙක් භෝග වර්ග හටගැන්වූ බව ද තිබ්බත පුරාවෘත්තයක් පවසයි. මුළු තිබ්බත වර්ගයා මුන්වහන්සේගෙන් පහළ වුණු බව ද කියති. එරට බුදුසමය පිහිටුවූ සොං-සෙන්-ගම්-පෝ රජ (?-650) සහ දලයි ලාමා ද අවලෝකිතේශ්වර අවතාර සේ සලකනු ලබති.
අවලෝකිතේශ්වර යන අභිධානයට "දකින උතුමා", "පහත (ලොව) බලන උතුමා", "දෘශ්‍යමානව නොහොත් ව්‍යක්තියක්ව සිටින උතුමා", "පෙනෙන්නට තිබෙන දැයට අධිපති උතුමා", "කරුණාන්විත බැලුම් හෙළන උතුමා", "ඇසින් බලන උතුමා" යන විවිධ අර්ථ වෙයි. චීන නාමය "ලොවෙහි ශබ්ද අලංකාර කරන තැනැත්තා" නොහොත් "දුකින් පෙළෙන්නන් වෙසෙන ප්‍රදේශය දෙස බලන තැනැත්තා" යන අර්ථ දෙයි. සද්ධර්මපුණ්ඩරීකයෙහි දැක්වෙන මූලික නාමය "අවලෝකිත-ස්වර" ය. "ලෝකනාථ", "ලෝකේශ්වර", "ලෝකේශ්වරනාථ" සහ "මහාකරුණා" යන නම් ද මුන්වහන්සේ කෙරෙහි යෙදෙයි.
අවලෝකිතේශ්වර බෝධිසත්වයන්ගේ උත්තමභාවය පළමුවෙන් පළ කරන්නේ 'මඤ්ජුශ්‍රී මූල කල්ප' නමැති ග්‍රන්ථයයි. අතෙහි නෙළුම් මලක් ඇතිව ("පද්මපාණි") ගෞතම බුදුරජාණන්වහන්සේගේ දකුණු පසෙහි වැඩ සිටින උන් වහන්සේ පද්ම කුලයෙන් පැවැත එන අතිශ්‍රෙෂ්ඨ දෙවියකු සේ එහි සඳහන් වෙයි. ලෝකය ආලෝක කිරීමෙහි විශේෂ බලයක් දරන කෙනකුන් ලෙස සුඛාවතීව්‍යූහයෙහි ද කරණ්ඩව්‍යූහයෙහි ඒකානූ බෝධිසත්වයන් අතුරෙන් ප්‍රමුඛයාණන් ලෙස ද උන්වහන්සේ හඳුන්වනු ලබති. ධර්ම සංගීතියෙහි උන්වහන්සේගේ කරුණා චිත්තය විශේෂයෙන් විස්තර වෙයි.
මහා කරුණාධාරී බෝධිසත්වයාණන් වශයෙන් උන්වහන්සේ ලෝ සතුන්ගේ කර්මය පහ කරති; අවීචිය සෞම්‍ය වාසභවනයක් බවට පත් කරති; ප්‍රේතයන් සනහා සුඛාවතියට යවති. තවත් අපායවල නෙළුම්මලින් ගැවසී ගත් පැණි තඩාග මවති. ලංකාද්වීපයෙහි රාක්ෂසයන් සද්ධර්මයෙහි ගැන්වූයේත් මගධයෙහි සාගතයක් මඟහැරවූයේත් අවලෝකිතේශ්වර යයි කියනු ලැබෙයි. සියලු බුදුවරුන්ටත් වඩා පුණ්‍යශ්‍රීයෙන් සහ බලප්‍රතාපයෙන් ශ්‍රෙෂ්ඨ වන අවලෝකිතේශ්වරනාථයෝ සියල්ලන්ගේ ම මව් පිය වෙතියි ද සඳහන් වෙයි. උන්වහන්සේගේ නාම මාත්‍රය සිහි කරන්නෝ පවා දුකින් මිදෙති; උන්වහන්සේ උදෙසා එක් මලක් වුව පුදන්නෝ දේවගණයෙහි උපදිති යනු කරණ්ඩව්‍යූහයෙහි පළවෙයි. උන්වහන්සේ තවලම් සහ නැව් ආරක්ෂා කරති; අපරාධකරුවන් මරණ දණ්ඩනයෙන් මුදවති; ගැබිණියන් පතන අන්දමේ දරුවන් ඔවුනට ලබා දෙති. උන්වහන්සේගේ නම සිහි කළ පමණින් ම ගිනි සන්සිඳෙයි, කඩුපත් කැඩී බිඳී යෙයි, හැකිලි මිදෙයි, සතුරෝ මිතුරු වෙති, මෘගයෝ පලා යෙති, සප්හු විස හරිති. ගෞතම බෝධිසත්වයන් ද එක් භවයෙක දී උන්වහන්සේගෙන් පිහිට ලත් බව මහායාන සූත්‍රයෙහි ප්‍රකාශ වෙයි.
ශ්වේත වර්ණ ශරීරයක් ඇති උන්වහන්සේ උපශාන්තභාවයෙන් යුක්තව සිනහබර බැලුම් ලෝකයා වෙත හෙළති; උන්වහන්සේ සංසාරගත වූවන් නිවනට පත් කරන බව දැන්වීමට අකවැළක් ද සියලු තෘෂ්ණාවෙන් මිදී සියලු සත්වයනට යහපත සලසන බව දැක්වීමට පද්මයක් ද අත්හි දරති; මිහිරි දැයෙහි රස විඳින බව දැක්වීමට රන් අබරණ පලඳිති; බව දුක් හරින බවට සලකුණු සේ පංච වර්ණ රශ්මි මාලා සිය සිරුරෙන් විහිදුවති යනුත් මහායානිකයන්ගේ පිළිගැනීමයි.
අවලෝකිත වන්දනාව
අවලෝකිතේශ්වරනාථයන් වැඳීම ඉන්දියාවේ ඇති වුණු කාලය හරියාකාර නොදත හැකියි. ක්‍රි.ව. පෙර ලියැවුණු ස්වර්ණ ප්‍රභා සූත්‍රයෙහි මේ නම සඳහනි. ක්‍රි.ව. තුන්වැනි සියවසෙහි උතුරු ඉන්දියාවේ මේ වන්දනාව ප්‍රචලිතව පැවැතිණ. එහෙත් අටවැනි සිය වසින් පසු හිමාලය කඳු වැටියෙන් දකුණු ප්‍රදේශයෙන් අතුරුදහන් වී ගිය සෙසු මහායානික පිළිවෙත් සමඟ මෙය ද අනුක්‍රමයෙන් අභාවයට ගිය බවත් එය තිබ්බතයට පුරුදු වූයේ හත්වැනි සියවසේ මැද හරියේ දී බවත් සැලකිය හැකිය.
බෝධිසත්වවාදය නිසා බුදුන්ටත් වඩා උසස් බවක් මේ බෝධිසත්වයන්ට ආරෝපණය වූයේය. හින්දු ධර්මයේ බලපෑම හේතුකොටගෙන අවලෝකිතේශ්වර බෝධිසත්වයන්ට මහා බ්‍රහ්මයාගේ ලක්ෂණ ද ආරූඪ වන්නට විය. මේ බෝධිසත්වයන්ට අතිවිශාල ශරීරයක් සහ අපූර්ව සෘද්ධි බලයක් ඇති බව එරට අනුක්‍රමයෙන් හටගත් විශ්වාසයකි. සැතැපුම් අට ලක්ෂයක් පමණ උස දේහයක් ඇති උන්වහන්සේ මුළු ලොව ම සිය හස්තයෙන් දරතියි කියති. එතුමන්ගේ ඇස්වලින් ඉර සහ සඳ ද මුඛයෙන් සුළඟ ද දෙපයින් පොළොව ද පහළ විය. දෙඋරෙන් බ්‍රහ්මයා සහ වෙනත් දෙවියෝ ද නළලින් මහේශ්වරයා ද හදවතින් නාරායණ ද දත්වලින් සරස්වතී ද පහළ වූහ. උන්වහන්සේගේ එක් රෝම කූපයෙක බුදුවරුන් සහ දෙවිවරුන් වැඩ වසන්නා වූ ද රන් සහ රිදී පර්වත පිහිටියා වූද ලෝක ධාතුවක් බැගින් වේය යනු මහාබ්‍රහ්මස්වරූපය එතුමන් කෙරෙහි ආරෝපණය කළ ආකාරයට සාධකයි.
අවලෝකිතේශ්වර වන්දනාව කෙරෙහි ශෛව බලපෑම ද ඇතිවුණු බව ශිව දෙවියාට යෙදෙන ඊශ්වර මහේශ්වර යන නම් මුන්වහන්සේ කෙරෙහි ආරූඪ කිරීමෙන් ද පැහැය සුදු සේ සැලැකීමෙන් ද නාගයන් වෙළී සිටින ත්‍රිශූලයක් ගත් සේ විශ්වාස කිරීමෙන් ද පෙනේ. තවද ශිව දෙවියාගේ දන හිසෙහි පාර්වතිය සිටින ලෙසට ම මුන්වහන්සේගේ දන හිසෙහි සිය ශක්තිය වූ තාරා දෙවඟන දක්වන ප්‍රතිරූප වෙයි. ශිවදෙවියා සේ හිස් පහක් ඇතිව ද මුන්වහන්සේ ඇතැම් විට දක්වනු ලැබෙත්.
මුල් කාලයේ දී අවලෝකිත ප්‍රතිමා සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය රූපය මෙන් නිර්මාණය කරන ලදි. එහි හිසෙහි උෂ්ණීෂයක් ද අමිතාභ බුදුන්ගේ රූපයක් ද එක් අතෙක පද්මයක් ද වෙයි. වරද මුද්‍රාවෙන් වූ අනෙක් අත යටින් මුව අයාගත් ප්‍රේතයෙකි. තාරා දෙවඟන ද ඇතැම් තැනෙක ශාන්ත හෝ රෝෂ විලාසයෙන් දැක්වේ. තවත් තැනෙක හයග්‍රීව සහ සුධනකුමාර යන පිරිවර ද දැක්වෙති. අත් සතරකින් යුත් ප්‍රතිරූපවල අබරණ දහතුනක් ඇතිව පර්යංකයෙන් වැඩ සිටින සේ දක්වනු ලබත්. ඉහළ දකුණතෙහි අකවැළක් ද වමතෙහි දිග නටුවෙකින් යුත් පද්මයක් ද වෙයි. නමස්කාර මුද්‍රාවෙන් දක්නා පහළ අත් යුගලය මැණිකක් දරයි. ඇතැම් හිටි පිළිම ද තිබ්බතයේ ඇත. එම පිළිමවල අත් හතරකි නොහොත් අටකි; හිස් එකොළොසකි. ඒවායේ වම් පස බලා සිටින මුහුණුවලින් ක්‍රෝධය ද ඉදිරි පස බලා සිටින මුහුණුවලින් කරුණාව ද දකුණු පස බලා සිටින මුහුණුවලින් ස්මිතය ද පිළිබිඹු වේ. මේ එකොළොස් හිස් ඇති ස්වරූපයෙන් දැක්වෙන්නේ සියලු සතුන්ගේ දුක කරුණාර්ද්‍ර බැල්මෙන් දුටු මේ බෝධිසත්වයන්ගේ හිස දහස් කඩකට කැඩී ගියෙන් අමිතාභ බුදුන් ඒ වෙනුවට දස හිසක් මේ බෝධිසත්වයන්ට මවා දුන් අවස්ථාවයි. (මේ කථාව විවිධ වෙනස්කම් ඇතිව දක්වනු ලැබේ.) එයින් ඉහළ ම හිස අමිතාභ බුදු හිසෙහි ම ස්වරූපය ගන්නේ වේ. ඇතැම් ප්‍රතිරූපවල, අත් දහස දක්වන අටියෙන් බොහෝ අත් දක්වා තිබේ. මෙබඳු ප්‍රතිරූප රැසක ම අත්වල ද නේත්‍ර පිහිටුවා තිබේ. උන්වහන්සේ තවුස් විලාසය ගත් සේ දක්වන ප්‍රතිමා ද වෙයි. ඒවායේ දැක්වෙන්නේ උන්වහන්සේ මුව හමින් සැරසී කෙණ්ඩියක් අතින් ගත් ස්වභාවයයි. ශිව, අමෝඝපාශ, හාලාහල, නීලකණ්ඨ, පද්මනර්තේශ්වර ආදි විලාස ගත් අවස්ථාවල දී අත් මුහුණු ඇස් ආදිය සංඛ්‍යා වශයෙන් වැඩි වෙයි. නාගයන් එතී ගිය ත්‍රිශූල ද මල් පිරුණු හිස් කබල් ද දුනු හී ද අවලෝකිතේශ්වර ප්‍රතිමාවල දක්නට ලැබෙයි.
චීනයේ
ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් පළමු සියවසෙහි චීන රටේ පැතුරුණු අවලෝකිතේශ්වර (ක්වන්යින්) වන්දනාව දොළොස් වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ දී මඳක් පිරිහී ගිය ද අනුක්‍රමයෙන් මේ බෝධිසත්වයන්ට ස්ත්‍රී රූපයක් ආරෝපණය වෙමින් පැවැත්තේය (මේ විපර්යාසය ඉන්දියාවෙහි දී ම සිදුවිණැයි ඇතැම්හු විශ්වාස කරති.). "ක්වන්-යින්" වන්දනාව පළමුවන සියවස අවසන් වන විට චීනයෙහි තහවුරු වී තිබුණේය. මේ බෝධිසත්වවරියන්ගේ අත්හි ද විවිධ ලකුණුය. ඇතැම් ප්‍රතිමාවල නෙත් සහ අත් ගණන ද වෙනස්ය. මත්ස්‍යයනට අධිපති සේ සලකන මේ බෝධිසත්වවරියන්ට "මත්ස්‍යෙන්ද්‍රනාථ" යන නම ද චීනයේ "අවෝ-යු" (මහා මත්ස්‍ය) යන නම ද යෙදෙයි. ක්වන්-යින් වැඳීමේ මූලස්ථානය දකුණු ඉන්දියාවේ නොහොත් සින්ධු ගං මෝය අසබඩ පිහිටා ඇතැයි සිතනු ලබන පෝතලක කන්ද නොහොත් දකුණු චීන වෙරළේ පිහිටි පූ-තූ දිවයින යයි චීන්නු අදහති. තිබ්බත රාජ්‍යයෙහි දලයි ලාමාගේ මාළිගය ද "පෝතල" යන නම ලැබීම මෙහි දී සැලැකිය යුත්තකි.
ජපානයේ
අවලෝකිතේශ්වර වන්දනාව ජපානයෙහි පැතිර ගියේ හත්වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ දීය. එහි උන්වහන්සේ හැඳින්වෙන්නේ "ක්වාන්නොන්" යනුවෙනි. හුදු අමිද (අමිතාභ) භක්තික ෂින් නිකායිකයන් හැර අන් සියලු නිකායිකයෝ ම දෛනිචි (වෛරෝචන) සහ අමිද බුදුන්ට දෙවැනි කොට අවලොකිතේශ්වර වන්දනාව කරති. මෙහි අවලෝකිතේශ්වර ප්‍රතිරූප (1) ෂෝ: නෙළුම්මලක් අතින් ගත් ස්ත්‍රී රූපය, (2) ජුයිචිමෙන්: මුහුණු එකොළොසක් ඇති රූපය, (3) සෙන්ජු: අත් දහසක් ඇති රූපය, (4) බතෝ: අශ්ව මුහුණක් දරන රූපය සහ (5) න්‍යොරින්: දකුණත කම්මුලට දී හිඳ ගෙන සිටින රූපය යයි පංචවිධ වෙයි.
අවලෝකිතේශ්වර බෝධිසත්වයන්ගේ ප්‍රධාන මුද්‍රාව නමස්කාර මුද්‍රාවය; සංකේතයෝ අකවැල සහ පද්මයයි; ආශ්‍රිත මානුෂ බුදුහු ගෞතම සර්වඥයන්වහන්සේයි.
මෙතෙක් කී ස්වරූප හැර තවත් ස්වරූප රැසක් අවලෝකිතේශ්වර බෝධිසත්වයන්ට වෙතැයි සලකනු ලැබෙයි. එයින් එකක් නම් තාන්ත්‍ර පිළිවෙත්වලට අයිති නොවන "සිංහනාද අවලෝකිතේශ්වර" ස්වරූපයයි. කුෂ්ඨ රෝගීන් විසින් සුවය පතා වන්දනා කරනු ලබන මේ ස්වරූපය දැක්වෙන ප්‍රතිමාවල බෝධිසත්වයන් සිටින්නේ සිංහයකු මතය. "පද්මපාණි" ස්වරූපය ද තන්ත්‍ර සමයට අයිති නොවේ. එහි බෝධිසත්වයන් අතෙහි ඇති පද්මය මැවීමේ සංකේතයයි. ගෞතම බුදුන් පිරිනිවන් පෑ පසු ධර්මය පැතිරැවීමේ කාර්ය අවලෝකිතේශ්වරයන් සතු වූ බව කියති. තිබ්බතය සහ ජපානය යන රටවල ("ෂෝ ක්වාන් නොන්" යන නමින්) මුන්වහන්සේ මහත් භක්ති ප්‍රණාමය ලබති. හිස් හතරක් සහ අත් සූවිස්සක් දක්වන තාන්ත්‍රික ප්‍රතිරූප ද වෙයි. එයින් "අමෝඝපාශ" රූපයෙහි අතකින් පාශයක් ගත් සේ දැක්වෙයි. තවත් සමහරෙක් අත් අටෙකි. ඇතැම් රූපයෙක තාරා දෙවඟන ද සුධනකුමාර ද හයග්‍රීව සහ භ්‍රෑකුටී යන පිරිවර ද වෙති. ආර්‍ය්‍යාවලෝකිතේශ්වර හෙවත් ආර්‍ය්‍යපාල නම් "සමන්තමුඛ" රූපයෙහි හිස් එකොළොසෙකි, අත් දහස් ගණනෙකි.
ලංකාවේ
ලංකාවේ ද මහායාන ධර්මය පැතිරෙත් ම අවලෝකිතේශ්වර වන්දනාව පැන නැඟී පැවැතුණු බවට සාක්ෂි ඇත. මහායානික ආයතනයක් වූ විජයාරාමයේ බිත්ති පාදයෙහි සතර අතක් සහිත දේව රූපයක් සහ ඒ සමීපයෙහි ස්ත්‍රී රූපයක කැටයම් ද කොටා තිබේ. (දේවරූපයෙහි වරදමුද්‍රාව දක්වන අතකට පහළින් මුහුණ ඉහළට හරවාගත් ප්‍රේත රූපයකි). අවලෝකිතේශ්වර මන්ත්‍ර ලියන ලද තඹ පත් ද මේ විහාර භූමියෙන් සොයාගන්නා ලදි. වැලිගම "කුෂ්ඨරාජ ගල" යනුවෙන් හැඳින්වෙන ගලෙහි ප්‍රතිමා හිසෙහි අමිතාභ රූපයක් සහ අතෙක පද්මයක් ඇති බැවින්, එද අවලෝකිතේශ්වර රූපයක් බව නිගමනය කළ හැකියි. මේ රූපය හා සම්බන්ධ කුෂ්ඨරාජ කථාවෙන් කියවෙන්නේ සිංහනාද ස්වරූපය ගත් අවලෝකිතේශ්වර කෙරෙහි පවතින සේ හඟින රෝගනාශක ශක්තිය යයි සිතිය හැකිය. බුදුරුවගල ප්‍රතිමා පන්තියෙහි බුදුන්ගේ දකුණු පස පිහිටි පිළිමයේ හිසෙහි අමිතාභ රුවකි. දෑත් කටකහස්ත මුද්‍රාවෙන් ඇත. ඒ පිළිමයෙහි වම්පසෙහි ස්ත්‍රී රූපයකි. දකුණු පස පුරුෂ රූපයකි. මෙය පාර්වතී දෙවඟන සහ සුධනකුමාර පිරිවරා සිටින අවලෝකිතේශ්වර ප්‍රතිමාවක් සේ ගත හැකියි. එකොළොස් වැනි සියවසට අයිති නේපාල අත්පිටපතක ඇති "සිංහලද්වීප දීපංකර ආරිෂස්ථන" නම් රූපයෙහි බුද්ධ ප්‍රතිමාවට දකුණින් මේ බෝධිසත්වයෝ දැක්වෙති. එහිම "සිංහලද්වීප ආරෝග්‍යශාල ලෝකනාථ" යනුවෙන් රූපයක් වෙයි. ලංකාවේ මේ බෝධිසත්වයන් නාථ දෙවියන් සේ හැඳින්වුණු බව විශේෂ කරුණකි. ලෝකේශ්වරනාථ යන අභිධානය කෙටිකර ගත් සිංහලයෝ මේ නම යෙදූහයි සිතිය හැක. නාථ ද බලන්න.
පොත්පත්
Zimmer, H. The Art of Indian Asia Vol. I
Siekman, L. & Soper A., The Art and Architecture of China
T'aine. R. ST'. & Soper A., The Art and Architecture of Japan
(සංස්කරණය: 1965)
