අවශිෂ්ට සත්වයෝ
(Relict Animals). අවුරුදු කෝටි ගණනකට පෙර පහළ වූ සතුන් අතුරෙන් තම සමකාලිකයන් වඳ වී ගොස් බොහෝ කාලයක් ගතවුව ද මේතාක් වඳ නොවී වෙසෙන සත්වයන්ට අවශිෂ්ට සත්වයෝ යයි කියනු ලැබේ. උන් හා උන්ගේ මුතුන්මිත්තන් ද අතර සැලකිය යුතු වෙනසක් දක්නට නොලැබේ. ශීඝ්‍ර ලෙස පරිණාමය වීමෙන් උන් පහළ වූ බවත් උන්ගේ පරිණාමයේ වේගය අඩුවන කාලය වන විට හෝ පරිණාමය සම්පූර්ණයෙන් ම නවතින කාලය වන විට හෝ උන් හොඳින් අනුවර්තනය වී සිටි බවත් සාමාන්‍යයෙන් පිළිගනු ලැබේ. අවශිෂ්ට සත්වයන් කොටස් සතරකට වෙන් කොට ගත හැකිය: (1) සංඛ්‍යාත්මක අවශිෂ්ටයෝ (Numerical Relicts), (2) භූගෝලීය අවශිෂ්ටයෝ, (3) වංශ ප්‍රවේණික අවශිෂ්ටයෝ (Phylogenetic Relicts), (4) වර්ගීකරණ අවශිෂ්ටයෝ (Taxonomic Relicts) යනුවෙනි. එක් කාලයක විශාල ලෙස ව්‍යාප්තව සිටි සතුන්ගෙන් නොනැසී ඉතිරි වී සිටින්නෝ සංඛ්‍යාත්මක අවශිෂ්ටයෝය. කලින් විශාල ලෙස ව්‍යාප්ත වුවත් දැන් බෙහෙවින් සීමා වූ භූගෝලීය ප්‍රදේශයක පමණක් සිටින්නෝ භූගෝලීය අවශිෂ්ටයෝය. නොනැසී, ඉතා ඈත කාලයේ පටන් වැඩි වෙනසක් නොවී ඉතිරි වී සිටින, සත්තු වංශ ප්‍රවේණික අවශිෂ්ටයෝය. කලින් දැක්වූ තරමට වඩා අඩු ප්‍රභේදන (variations) දක්වන සත්තු වර්ගීකරණ අවශිෂ්ටයෝය.
ලටිමේරියා චලුම්නෙ වැනි සමූහ බොහොමයක් යට කී අර්ථ සතරින් ම අවශිෂ්ටයන් විය හැකිය. එහෙත් අවශිෂ්ටයන් සාමාන්‍යයෙන් මේ කොටස් සතරට ම අයිති විය යුතු යයි විශ්වාස කිරීම වැරදිය. වංශ ප්‍රවේණික අවශිෂ්ටයෝ අශීඝ්‍ර පරිණාමයට හෝ ඇනහිටි පරිණාමයට හෝ නිදසුන් වෙත්. අනික් වර්ගවලට අයත් අවශිෂ්ටයන් නෂ්ට වීම කරා ළඟාවන සමූහයන් හැටියට ගිණිය හැකිය.
1938 දී දකුණු අප්‍රිකාවේ වෙරළ ආසන්න මුහුදේ දී අල්ලා ගන්නා ලද ලටිමේරියා චලුම්නෙ නමැති මත්ස්‍යයා එක් කාලයක බහුල ලෙස ව්‍යාප්ත වී සිට ඛටිකා (Cretaceous) සමයේ දී නෂ්ට වූ සීලකෑන්ත් (බ.) කුලයට අයත්ය. ලිමුලුස් හා ඔපොසුම් නමැත්තෝ වංශ ප්‍රවේණික අවශිෂ්ටයෝය. ලිංගුලා තවත් වංශ ප්‍රවේණික අවශිෂ්ටයෙකි. උගේ ව්‍යූහය අවුරුදු කෝටි 40කට පමණ කලින් සිටි තම ඔඩොවිසීය මුතුන්මිත්තන්ගේ ව්‍යූහයට හාත්පසින්ම සමානය. ස්ෆෙනොඩොන් ඇනහිටි පරිණාමයට තවත් නිදසුනකි. තනි ස්ෆෙනොඩොන් විශේෂයක් පමණක් නවසීලන්තය අසල දූපත්වල නොනැසී ඉතිරි වී සිටී. ඌ තම ත්‍රියාසික මුතුන්මිත්තන්ට සමානය. පේලියොසොයික යුගයේ බහුලව පැවතුණ පෙණහැලි මත්ස්‍යයන් (පෙණහැලි මත්ස්‍යයෝ බ.) අන්තර්ගත වන ඩිප්නොයි නමැති උපවර්ගයෙහි දැන් අන්තර්ගත වන්නේ අවශිෂ්ට මත්ස්‍යයන් තුන්දෙනකු පමණකි. දකුණු ඇමෙරිකාවේ ලෙපිඩොසිරෙන් පරඩොක්සුස්, දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රොටොප්ටෙරුස් අනෙක්ටෙන්ස් හා ඕස්ට්‍රේලියාවේ නෙයොසෙරටෝඩුස් ෆොස්ටෙරි යන මොවුහු යට සඳහන් පෙණහැලි මත්ස්‍යයන් තිදෙනාය. මේ තිදෙනා සෑම අතින්ම තම ත්‍රියාසික මුතුන්මිත්තන්ට සමානය.
ඇතැම් අවශිෂ්ටයන්ගේ ස්වරූපයෙන් උන්ගේ පරිසර තත්වයන් සිතා ගත හැකිය. තවද උන්ගේ භෞතික පරිසරයේ යම්කිසි වෙනසක් ඇති වූ බවත් උන්ගෙන් පෙනේ. උතුරු යුරෝපයේ විල්වල ජීවත් වන මිසිස් රෙලික්ටා (Mysis relicta) නමැති කවචයා (crustacean) හා තවත් සතුන් ද කළු මුහුදේ හා කැස්පියන් මුහුදේ ජීවත් වන කවචයන් හා වෙනත් විශේෂයන් ද මුලින් පහළ වූයේ කරදියෙහිය. එහෙත් මොවුහු අනුවර්තනය වී දැන් මිරිදියෙහි ජීවත් වෙති. දැන් විල් බවට පෙරළී ඇති මේ ජලාශයන් කලින් පැවතියේ මුහුදු ශාඛා ලෙසය. පසුව මේ ශාඛා මුහුදෙන් වෙන් වී මිරිදිය විල් බවට හැරිණි.
දැනට කුඩා භූගෝලීය ප්‍රදේශයකට පමණක් සීමා වී ඇත්නම්, සංඛ්‍යාව ද අඩු වී ගොස් තිබේ නම්, සම්පූර්ණ සත්ව සංහති හෝ ශාක සංහති වුව ද අවශිෂ්ටයන් වශයෙන් සැලකිය හැකිය. වොල්ගා නිම්නයේ ජීවත් වන ඕතොප්ටෙරා ගෝත්‍රයට අයත් කෘමීන්ට සමාන කෘමීහු මොරාවියා ප්‍රදේශයේ දී බ'ර් නම් විද්‍යාඥයාට හමු වූහ. මේ කෘමීහු අහල පහල ජීවත්වන ඕතොප්ටෙරා ගෝත්‍රයට අයත් කෘමීන්ට එපමණ ම සමානකමක් නොදැක්වූහ. මෙයින් බ'ර් නිගමනය කෙළේ මේ කෘමීන් ස්ටෙප්ස් තණබිම් වඩාත් බහුල ලෙස ව්‍යාප්ත වී තිබුණු ඉහත කාලයක සිට නොනැසී පැවත එන අවශිෂ්ට සත්ව සංහතියක් බවය. ලංකා සත්ව සංහතියත් අවශිෂ්ට සත්ව සංහතියක් ලෙස සලකනු ලැබේ. මේ සත්ව සංහතියෙන් ලැබෙන සාක්ෂ්‍යවලින් ඇහෙන්නේ තෘතීයික යුගයේ පටන් ගොඩබිම කිඳා බැසීමෙන් ද මුහුදු කෑමෙන් ද ලංකා සත්ව සංහතිය ඉන්දීය සත්ව සංහතියෙන් වෙන් වූ බවය. සත්ව ප්‍රජාවක් තුළ තරඟය වෙනස් වන අවධිවල දී එම අවධි ඉක්මවා නොනැසී ඉතිරි වන්නෝ ද අවශිෂ්ටයෝ වෙති. ප්‍රජාවක පරණ සතුන් තමන්ට වඩා හොඳට අනුවර්තනය වූ අලුත් සතුන් සමඟ තරඟ කිරීමට අපොහොසත් වීමෙන් මේ සතුන්ගේ විනාශයට මඟ පෑදේ. තවද අනික් සතුන්ගෙන් වෙන්ව තනිව සිටීමේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් හෝ තරඟ කිරීමට විශේෂ ශක්තියක් ඇති බැවින් හෝ ඉතිරි වන ස්වල්ප දෙනා වෙනස් වූ පරිසරයේ අවශිෂ්ටයන් ලෙස දක්නට ලැබේ. සාපේක්ෂ ලෙස ගැනෙන විට තත්වය අතින් ස්වල්ප මාත්‍රයක් වෙනස් වී තිබෙන පරිසරයක් වන මුහුද සම්බන්ධයෙන් මේ කියමන සැබෑය. මිසෝසික යුගයේ දී කලක් බහුල ලෙස පැවතුණු චතුෂ් ක්ලෝමීය ශීර්ෂපාදිකයන් (tetrabranchiate cephalopods) සමූහයෙන් නොනැසී දැන් ඉතිරි වී සිටින්නේ නෞටිලුස් (Nautilus) ගණයට අයත් සතුන් පමණකි. මුන්ගෙන් විශේෂ ස්වල්පයක් ශාන්තිකර හා ඉන්දීය සාගරවල දැන් ජීවත් වෙයි. ජුරාසික හා ඛටිකා අවධිවල බහුල ලෙස පැවැතුණු පෙන්ටක්‍රිනොයිඩියන්ගෙන් දැන් දක්නට ලැබෙන්නේ වැඩි වශයෙන් ගැඹුරු මුහුදුවලට පමණක් සීමා වූ ගණ ස්වල්පයකි. ගැනොයින් සහිත කොරපොතු ඇති නූතන මත්ස්‍යයන් ස්වල්පදෙනා මිරිදියෙහි ජීවත් වෙති. මුහුදේ ජීවත්වුණු තම මිසෝසික මුතුන්මිත්තන් විනාශ කළ අස්ථික මත්ස්‍යයන් සමඟ තරඟ කොට මේ ස්වල්පදෙනා මිරිදියට මාරු වී බේරුණෝය. ෆිලිපයින් ප්‍රදේශයේ ලුසෝන් දූපතේ කිසිවකුට පහසුවෙන් ළංවිය නොහැකි වූ උස් තැන්නක විශේෂ මීයන් සමූහයක් ජීවත් වෙති. උන්ගේ ළඟ නෑයෝ නිව්ගිනියාව හා ඕස්ට්‍රේලියාව යන ප්‍රදේශවල සිටිති. දැනට වඩා බහුල ලෙස ව්‍යාප්ත වී සිටි මේ මීයන් එම ප්‍රදේශවලට පසුව ආ සතුන් සමඟ තරඟ කිරීම කරණ කොට ගෙන මුළුමනින් ම වාගේ නෂ්ට වී ගොස් ලුසෝන් උස් තැන්නෙහි හුදෙකලාව ජීවත් වන මීයන් සමූහය පමණක් දැන් ඉතිරි වී ඇත.
අවශිෂ්ට සත්වයන්ට පොදු වූ සාමාන්‍ය ලක්ෂණ කීපයක් පෙනෙන්නට තිබේ. මුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ශරීර ප්‍රමාණය අතින් සාමාන්‍යයෙන් කුඩාය. ඒ නිසා ලොකු සතුන්ට මෙන් වැඩි ඉඩකඩක් හෝ ආහාරයක් උන්ට අවශ්‍යවන්නේ නැත. යම් පෙදෙසක අවශිෂ්ටයන් වෙසෙන්නේ කුඩා ප්‍රජාවක් වශයෙන් පමණි. විවිධ ආහාරවලටත් පරිසරයේ ඇති වන විවිධ වෙනස්වීම්වලටත් බොහෝ දෙනා අනුවර්තනය වී ඇත. එහෙත් බොහෝ දෙනා ජීවත් වන්නේ ශීතාධික හෝ උෂ්ණාධික නුවූ සාමාන්‍ය පරිසරයකය.
මේ අවශිෂ්ටයන්ගේ ව්‍යූහය උන්ගේ මුතුන් මිත්තන්ගේ ව්‍යූහයට ඉතා සමාන වුවත් මව්පිය දෙදෙනාගේ පරම්පරාවෙන් පැවතෙන ජනිතයන්ගෙන් (offspring) සමහරෙක් පරම්පරාගත ලක්ෂණයන්ගෙන් කිසි විටෙකත් වෙනස් නොවූහයි කිය නොහැකිය. මේ අවශිෂ්ටයන්ට අයත් වංශයෝ කවදාවත් වෙනස් නොවූ එක්තරා ජීවන ක්‍රමයකට හොඳින් අනුවර්තනය වී සිටියෝය. සුදුසු අවස්ථා පැමිණි විට පළමුකොට ම ඒවායින් ප්‍රයෝජන ගත්තෝ මොවුහුය. තවද උන් කොපමණ හොඳට අනුවර්තනය වී ද කිවහොත් පසුව පහළ වූ සත්වයන්ට උන් ඉවත් කරන්නට නුපුළුවන් විය. මව්පිය පරම්පරාගත ලක්ෂණයන්ගෙන් වෙනස් වී අලුත් ජීවන මාර්ගයකට බට ඇතැම් සත්වයෝ සැබැවින් ම වඳ වී ගියෝය. නෂ්ට වී ගොස් ඇති දකුණු ඇමෙරිකානු මාංස භක්ෂක සේපාටිකයන් (marsupials) පහළ වූයේ ඔපොසුමුන්ගෙනි. එහෙත් ඔපොසුම්මු මේතාක් ඉතිරි වී සිටිති. දැනට නෂ්ට වී ගොස් ඇති ග්‍රිෆෙයියන් (gryphaeas) පහළ වූයේ තවමත් වඳ නොවී සිටින කාවාටීන්ගෙනි. මෙයින් ඇඟෙන තවත් කරුණක් නම් අවශිෂ්ටයන්ගේ පරිසරයන් සාමාන්‍ය වශයෙන් ඉතා දීර්ඝ කාලයක් අවිච්ඡින්නව තිබුණු බවය.
(කර්තෘ: පී.එච්.ඩී.එච්. ද සිල්වා)
(සංස්කරණය: 1965)
