අවිද්‍යාව
විද්‍යාව යනු ඥානයයි. එබැවින් අවිද්‍යාව යනු නුනුවණයි. විශේෂයෙන් ම පරමාර්ථ සත්‍යයන් පිළිබඳ යථාර්ථ ඥානයෙන් තොරබව මෝහය හෙවත් මුළාව "අවිද්‍යාව" යන නමින් හැඳින්වේ. බුද්ධධර්මයෙහි එන අවිද්‍යාව යනුවෙන් අනික් දර්ශනයන්හි දක්නා අර්ථයන්ට වඩා නිශ්චිත වූ අර්ථයක් ප්‍රකාශ කෙරෙයි. දුක නොදැනීම, දුක ඉපදීමේ හේතුව නොදැනීම, දුක නැසීම නොදැනීම, දුක නැසීම කරා යන පිළිවෙළ නොදැනීම, සත්වයාගේ පෙරකොන හෙවත් අතීත පඤ්ච ස්කන්ධය නොදැනීම, පසුකොන හෙවත් අනාගත පඤ්චස්කන්ධය නොදැනීම, ඒ දෙක ම නොදැනී ම, හේතුඵල ධර්ම විභාගය නොදැනීම යන මේ අට වැදෑරුම් නොදැනීම අවිද්‍යා නමි. එහෙයින් වදාළහ: "තත්ථ කතමා අවිජ්ජා? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛ සමුදයෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛ නිරොධගාමිනීපටිපදාය අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණං, අපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තා පරන්තෙ අඤ්ඤාණං, ඉප්පච්චයතා පටිච්ච සමුප්පන්නෙසු ධම්මේසු අඤ්ඤාණං" යී.
අඤ්ඤාණතාව හෙවත් යථාර්ථය නොවැටහීම අවිද්‍යා නමැයි පැවැසුණේ "විද්" ධාතුවේ ඇති "දැන ගැනීම" නම් වූ ප්‍රකට අර්ථය අනුවයි. එහෙත් "විද්" ධාතුවේ ඇති "ලැබීම්" අර්ථයත් "අවිජ්ජා" යන වචනය විග්‍රහ කළ හැකි නානා අයුරුත් සලකා අර්ථකථාචාර්යයන්වහන්සේ විසින් විවිධ නිරුක්තිගත අර්ථ දක්වන ලදි. ඒ මෙසේයි: "පුරන්නට අයුතුය" යන අර්ථයෙන් කායදුශ්චරිතාදිය අවින්දිය නමි. නොලැබිය යුතුය යන අර්ථයි. එම අවින්දිය දෙය විඳිනුයි අවිද්‍යා නමි. ඊට ප්‍රතිපක්ෂ වශයෙන් කායසුචරිතාදිය වින්දිය නමි. එම වින්දිය දෙය නොවිඳීනුයි ද අවිද්‍යා නමි. ඛන්ධ, ධාතු, ආයතන, ඉන්ද්‍රිය, සච්ච යන ධර්මයන්ගේ යථාර්ථය අවිදිත කෙරෙයි, නොදත හැකි කෙරේනුයි ද අවිද්‍යා නමි. අන්ත රහිත වූ හෙවත් කෙළවරක් නැති සසරෙහි සියලු යෝනි, ගති, භව, විඥානස්ථිති සත්ත්වාවාසයන්හි සත්ත්වයන් දුවවා (ජවාපෙති) නුයි ද අවිද්‍යා නමි. පරමාර්ථ වශයෙන් අවිද්‍යමාන වූ ස්ත්‍රීපුරුෂාදීන් කෙරෙහි දිවෙයි, විද්‍යාමාන වූ ස්කන්ධාදීන් කෙරෙහි නොදිවේනුයි ද අවිද්‍යා නමි. චක්ෂුර් විඥානාදීන්ගේ වස්තු ආලම්බනයන් ද පටිච්ච සමුප්පාද-පටිච්ච සමුප්පන්න ධර්මයන් ද වසාලන හෙයිනු දු අවිද්‍යා නම් වේ යනාදි වශයෙනි. නිරුක්ති කෙසේ වුව ද අවිද්‍යාව පිළිබඳව කැරෙන මේ හැම විවරණයක් ම ඊට ගැළැපෙයි. දුක්ඛ, සමුදය, නිරොධ, මග්ග, පුබ්බන්ත, අපරන්ත, පුබ්බන්තාපරන්ත, ඉදප්පච්චයතා පටිච්චසමුප්පන්න යන අටතැන්හි ඇති සැටි අවබෝධ කර ගැනීමට ඉඩ නොදී සත්‍යය වසාගෙන සිටින මෝහය අවිද්‍යාව නම් වේ යනු නිෂ්කර්ෂයයි.
ඊශ්වරනිර්මාණවාදාදි විපරීතදෘෂ්ටි මුළුමනින් බිඳ හෙළීමට සමර්ථ වූ පටිච්චසමුප්පාද දේශනාව හෙවත් හේතුඵලධර්ම විභාගය අවිද්‍යාවෙන් පටන් ගැනෙයි. එයින් හඟවන්නේ ලෝකයේ පළමුවෙන් ම සත්වයකු ඇති වන්නට අවිද්‍යාව මුල් හේතුව වන බවෙක් නොවේ. පටිච්චසමුප්පාදයෙන් ප්‍රකාශ වන්නේ විද්‍යමාන සත්වයකුගේ සංසාරප්‍රවෘත්තිය මිස අවිද්‍යමාන සත්වයකු පළමුවැනි වතාවට ලොවට බිහිවන සැටියෙක් නොවේ. සත්වයකුගේ අතීත භවය සැකෙවිනුත් වර්තමාන භවය විස්තර වශයෙනුත් අනාගත භවය සැකෙවිනුත් පටිච්චසමුප්පාදයෙන් හෙළි කෙරෙයි. ගිය ජාතියෙහි දී කෙලෙස් නිසා හටගත් අවිද්‍යාව හේතුකොටගෙන සත්වයා කර්ම රැස් කෙළේය (අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා). එම කර්මහේතුවින් මේ ජාතියෙහි දී ඔහුගේ ප්‍රතිසන්ධි විඥානය හා ප්‍රවෘත්ත විඥානය ඇතිවිය (සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං). විඥානය හේතුකොටගෙන නාමරූප පහළ විය (විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං). නාමරූප හේතුකොටගෙන සැවදෑරුම් ආධ්‍යාත්මික ආයතනයෝ පහළ වූහ (නාමරූපපච්චයා සළායතනං). ෂඩායතනයන් හේතු කොට ගෙන බාහිර අරමුණු හා ස්පර්ශය - ගැටීම - ඇති වෙයි (සළායතනපච්චයා ඵස්සො). එම ගැටීම හේතුකොටගෙන සුඛ දුක්ඛාදි විඳීම් ඇති වෙයි (ඵස්සපච්චයා වෙදනා). විඳීම් හේතුකොටගෙන තෘෂ්ණා උපදී (වේදනාපච්චයා තණ්හා). තෘෂ්ණාව හේතුකොටගෙන කාමය හෝ අයථා දෘෂ්ටියක් දැඩිකොට ගැන්ම ඇතිවෙයි (තණ්හා පච්චයා උපාදානං). කාමයේ හෝ දෘෂ්ටියේ දෘඪ ග්‍රහණය හේතුකොටගෙන යළිත් කර්ම රැස් කිරීම වෙයි (උපාදානපච්චයා භවො). කර්ම රැස් කිරීම හේතුකොට ගෙන අනාගතභවය හෙවත් ඊළඟ උත්පත්තිය ඇති වෙයි (භවපච්චයා ජාති). එම උත්පත්තිය හේතුකොටගෙන ජරාමරණාදි දුක් ඇති වෙයි යනු සංක්ෂේපයෙන් හේතුඵල පරම්පරාවයි.
මෙම හේතුඵලපරම්පරාවෙහි අවිජ්ජා-සංඛාරා දෙක අතීත භවයටත් විඤ්ඤාණ නාමරූප සළායතන ඵස්ස වේදනා තණ්හා උපාදානභව යන අට වර්තමාන භවයටත් ජාති ජරා මරණාදිය මතු භවයටත් අයත් බව පැහැදිලිය. ගිය ජාතියෙහි අවිජ්ජාසංඛාරයන් නිසා මේ ජාතියෙහි උත්පත්තිය සිදුවූවාක් මෙන් ම මේ ජාතියෙහි උපාදාන-භවයන් නිසා මතු භවයෙහි උත්පත්තිය ඇති වෙයි (මෙහි "උපාදාන–භව" යනු "අවිජ්ජා-සඞ්ඛාරා" යන දෙකින් කී අදහස ම වෙන වචනවලින් දැක්වීමෙකි). මෙලෙසින් බලන විට ගිය ජාතියේ සිට මේ ජාතියටත් මේ ජාතියේ සිට මතු ජාතියටත් සත්වයාගේ පැමිණීමට හේතුවන්නේ අවිද්‍යාව බව පැහැදිලි වෙයි. මෙම ක්‍රමය අනාදිමත් කාලයක සිට පැවත එන හෙයින් එහි මුලක් නොපෙනේ. "අනමතග්ගොයං භික්ඛවෙ සංසාරො පුබ්බාකොටි න පඤ්ඤායති" (මහණෙනි, චුති උත්පත්ති වශයෙන් සත්වයාගේ ගමන් කිරීම අවසන් වන කලකුත් එය පටන්ගත් කලකුත් නොපෙනේ) යී වදාරන ලද්දේ එහෙයිනි.
නිවන් අවබෝධ කිරීමෙන් සංසාරය නවතින නමුදු එය වීර්යයෙන් ඇති කරගනු ලබන්නක් මුත් ස්වභාවයෙන් සිදුවන්නක් නොවේ. මුල් කොන නොපෙනෙන බව පැවැසුණේ සත්වයකුගේ එක් එක් ජාතියකට ඊට පූර්ව පූර්ව ජාතියේ පැවැති අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍යය වන බව මුත් "අසුවල් තැන සිට අවිද්‍යාව පළමු කොට උපනැ"යි එහි පූර්වාන්තය නොපෙනෙන බැවිනි. මීළඟ උත්පත්තියට මේ ජාතියෙහි පවත්නා අවිද්‍යාව මුල්වෙයි. මේ ජාතියට මීට පූර්ව ජාතියෙහි දී පැවැති අවිද්‍යාව මුල් විය. මේ ක්‍රමය අනාදිමත් කාලයක සිට පැවැත එයි. කරුණු මෙසේ හෙයින් අවිද්‍යාව කලින් නොසිටි සත්වයකුගේ ඇතිවීමට මූල හේතුවක් නොව ඇති වූ සත්වයකුගේ චුති උත්පත්ති වශයෙන් භවාන්තර ගමනට හේතුව වන බව සැලැකිය යුතු වේ.
පටිච්චසමුප්පාදයෙහි මුලින් ම අවිජ්ජාව ගැනුණේ වට්ටකථාවේ හෙවත් සංසාර විස්තරයේ පහසුව පිණිසයි. වට්ටකථාවට ශීර්ෂ වූ ධර්ම දෙකකි. එනම් අවිද්‍යාව හා භවතෘෂ්ණාවයි. සුගතිගාමී කර්මයට භවතෘෂ්ණාව විශේෂ හේතුවයි. දුගතිගාමී කර්මයට අවිද්‍යාව විශේෂ හේතුවයි. අවිද්‍යාවෙන් මඩනා ලද පෘථග්ජනයා ලෝභද්වේෂාදි කෙලෙසුන්ගෙන් තැවුණු හෙයින්, තමා දුගතියෙහි හෙළා තමහට අනර්ථ ගෙන දෙන ප්‍රාණඝාතාදි නානා පාපකර්ම රැස් කරයි. එහෙයිනි අපායගාමී කර්මයට අවිද්‍යාව විශේෂ හේතුව වන බැව් කීයේ.
කාම රූප අරූප යන තුන්භවයෙහි ඉපදීමට හේතුවන්නාවූ කුසල-අකුසල-ආනෙඤ්ජ යන තුන් වැදෑරුම් සංස්කාරයන් (කර්මයන්) රැස්කිරීමට මුල්වන්නේ අවිද්‍යාව වුව ද එම අවිද්‍යාව හට ගැනීමට ද හේතුවක් ඇත්තේය. එනම්, ආශ්‍රවයෝය හෙවත් ක්ලේශයෝය. සත්ත්වසන්තානයෙහි අප්‍රහීණව පවත්නා කෙලෙස් නිසා ම අවිද්‍යාව උපදී. එහෙයින් වදාළහ: "ආසව සමුදයා අවිජ්ජා සමුදයො"යි. එහෙත් අවිද්‍යාව ම චක්ඛුසෝතාදි සදොරින් ම පවත්නා හෙයින් ද සිත් වශයෙන් ගෝත්‍රභූ සිත දක්වාත් ස්ථාන වශයෙන් භවාග්‍රය දක්වාත් පැතිරී පවත්නා හෙයින් ද අනාදිමත් කාලයෙක සිට සන්තානයෙහි බැඳී පවත්නා හෙයින් ද ආශ්‍රවයකුත් වෙයි. තවද අවිද්‍යාව සත්ත්වයා සංසාරවට්ටයෙහි ගලන හෙයින් "ඕඝ" නමුදු වෙයි. චුති පටිසන්ධි වශයෙන් සත්ත්වයා වට්ටයෙහි යොදන හෙයින් "යෝග" නමුදු වෙයි. සත්ත්වයා වට්ටයෙහි බඳින හෙයින් "සංයෝජන" නමුදු වෙයි. අර්හන්මාර්ගයෙන් ප්‍රහීණ නොකරන තාක් ඒ ඒ සන්තානයෙහි උපදනා හෙයින් "අනුසය" නමුදු වෙයි.
රහත් මඟින් අවිද්‍යාව නිරවශේෂයෙන් නිරුද්ධ වෙයි. අවිද්‍යාව නැසීමෙන් විද්‍යාව උපදී. විද්‍යාව උපන් කල්හි සත්ත්වයකුගේ කුසලාකුසලාදි එක ද සංස්කාරයෙක් හෙවත් කර්ම රැස් කිරීමෙක් නොවෙයි. එහෙයින් ඔහුට පුනර්භවයෙක් නොවේ. ඒ හේතුවෙන් හේ ජාතිජරාමරණාදි සියලු දුක් සමූහයෙන් මිදී පරම නිවන් සුව ද විඳියි.
මේ පිළිබඳ වැඩි විස්තර විසුද්ධිමග්ගයෙහි පඤ්ඤාභූමිනිද්දේසයෙන් දත හැකි වේ.
(කර්තෘ: ඇම්. ශ්‍රී රම්මණ්ඩල)
වෙනත් භාරතීය දර්ශනයන්හි දැක්වෙන අවිද්‍යාව
බෞද්ධ දර්ශනයෙන් බාහිර වූ අන්‍ය භාරතීය දර්ශනයන්හි ද අවිද්‍යාව පිළිබඳ නානා විග්‍රහ දක්නට ඇත. යෝග දර්ශනයෙහි අවිද්‍යාව හැඳින්වෙන්නේ විපරීත ඥානය යනුවෙනි. සාංඛ්‍යකාරිකාවෙහි දැක්වෙන පරිදි තමස්, මොහ, මහාමොහ, තාමිස්‍ර හා අන්ධතාමිස්‍ර යන මේවා අවිද්‍යාවෙහි ම ස්වරූපයෝයි. එකිනෙකට වෙනස් පුරුෂ හා ප්‍රකෘති යන දෙක තදාත්ම ලෙස-එකක් ලෙස-පෙන්වන්නේ අවිද්‍යාවය යනු සාංඛ්‍ය මතයයි. න්‍යාය දර්ශනයෙහි කියැවෙන්නේ අවිද්‍යාව මෝහය ම ලෙසයි. අවිද්‍යාව මිථ්‍යාඥානය ලෙස ද හඳුන්වනු ලබන න්‍යාය දර්ශනය අනුව සියලු ම රාගයන් හා ද්වේෂයන් මෝහයෙන් හටගන්නා බවක් කියැවේ. මෙකී මෝහයෙන් අහංකාරය හෙවත් මමත්වය (මමයැ යන බව) ඇතිවන බවත්, සත්‍ය වටහා ගැනීමට සමාධිය හා ඥානය අවශ්‍ය බවත් න්‍යාය සූත්‍රයෙන් පෙන්වා දෙනු ලැබේ. වෛශේෂික දර්ශනය අනුව අවිද්‍යාව චතුර්විධය. සංශය, විපර්යය, අනධ්‍යවසාය හා ස්වප්න යනු ඒ හතරයි. වේදාන්ත දර්ශනයෙහි ද ප්‍රකාශ වන්නේ අවිද්‍යාව නිසා අද්වෛත සත්‍යය වැඩී තිබෙන බවයි. ලොව ඇති සියල්ලක් ම තදාත්ම ලෙස නොපෙනෙන්නේ අවිද්‍යාව නිසා යයි ගෞඩපාදයෝ ද ශංකරාචාර්යයෝ ද පවසත්.
සියලු ම බාහිර දර්ශනයන්ට වඩා අවිද්‍යාව පිළිබඳ විද්‍යාත්මක විග්‍රහයක් ලැබෙනුයේ බෞද්ධ දර්ශනයෙහි යයි කිවහැකිය.
(සංස්කරණය: 1965)
