අවුකන
අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ නෑගම්පහ කෝරළයේ කලාගම් පළාතේ ගලේගොඩ කඳු තුලානෙහි පිහිටි ලෙන් කීපයක් හා නටබුන් පැරණි විහාරයක් ඇති මේ ස්ථානය ශෛලමය වූ විශාල සිටි බුදුපිළිමයක් නිසා ප්‍රසිද්ධය. නෑගම දුම්රිය පළේ සිට මෙතැනට දුර සැතපුම් එකහමාරකි. කලාඔය ගලා බසින්නේ මේ අසලිනි. ක්‍රිස්තු පූර්ව පළමුවන සියවස හා ක්‍රිස්තුවර්ෂයෙන් දෙවන සියවස අතර කාල සීමාවට අයත් බ්‍රාහ්මීලිපි ලෙන්වල දක්නට ලැබේ. විහාර භූමියට දකුණු දිගින් වර්තමාන පන්සල ගොඩනගා තිබේ. දහ අටවන සියවස පමණට අයත් ලේඛනවල කලා ගල් විහාරය නමින් හඳුන්වා ඇත්තේ මේ විහාරය විය හැකියයි පරණවිතාන මහතා අදහස් කරයි. 'කලාගල්' යනු පාලි 'කාළසෙල' යන්නෙහි පරිවර්තනයක් හැටියට ද සැලකේ. (කළුගල්) බුදුපිළිමයක් ගැන චූළ වංසයෙහි ද කියැවේ. ධාතුසේන රජු (ක්‍රි.ව. 455-473) විසින් කරවන ලද කලාවැව (කාළවාපී) පිහිටියේ මීට නුදුරුව බැවින් අවුකන විහාරය ද ඒ රජුගේ සැලකීමට භාජනවන්ට ඇතැයි පරණවිතාන මහතා අදහස් කරයි.
මේ විහාර භූමියෙහි පළමුවෙන් ම පුරාවිද්‍යා පරීක්ෂණ ආරම්භ කරන ලද්දේ ක්‍රි.ව. 1895 දී එච්. සී.පී. බෙල් මහතා විසිනි. එකල විශාල බුද්ධප්‍රතිමාවට රක්ෂාවරණයක් වශයෙන් ගොඩ නඟා තිබුණ පැරණි විහාරයේ පහත කොටස් පමණක් ශේෂව තිබුණේය. ඒ අසල දර්ශනීය ලෙස කැටයම් කරන ලද පෙණ පසකින් යුත් නාගරූපයක් සහිත ගලක් ද මධ්‍යයෙහි සිරිපා සටහන කෙටූ කවාකාර ශෛලමය මල් ආසනයක් ද ශිලාලිපි සහිත ලෙන් කීපයක් ද විය. ගල්වළකට නුදුරුව පිහිටි ශිලාතලයක කොටන ලද ලිපියක් මෙහි දී බෙල් මහතාට හමු වූ බව සඳහන් වේ. එහි අකුරු බොහෝ දුරට මැකී තිබුණ නමුත් "(බ) තික ම (හ) රජ" යන නාමය කියවා ගත හැකි වූ බව බෙල් මහතා කියයි. මේ අනුව යථෝක්ත ලිපිය පළමුවන භාතිය (ක්‍රි.පූ. 20–ක්‍රි.ව. 9) රජුගේ හෝ දෙවන භාතිය තිස්ස (ක්‍රි.ව. 141-165) රජුගේ කාලයට අයත් යයි අනුමාන වශයෙන් සිතිය හැකිය.
බුදුපිළිමය
අවුකන විහාරයට අයත් පුරාවස්තු අතර ඉතා වැදගත් වනුයේ එහි වූ විශාල බුද්ධ ප්‍රතිමාවයි. මෙය ලංකාවේ පමණක් නොව මුළු ආසියාවේ ම ඇති විශාල ශෛල ප්‍රතිමා අතුරෙන් එකකි. සිටි පිළිමයක් වශයෙන් පිහිටිගලින් නෙළන ලද මෙම බුදුරුව නැගෙනහිරට මුහුණ ලා ඇත. බැලූ බැල්මට වෙන ම නෙළන ලද පිළිමයක් සේ පෙනෙතත් පිටු පසින් නොකපා ඉතිරි කළ පටුගල් තීරයකින් මෙය පිහිටිගලට සම්බන්ධ වෙයි. පිළිමයේ පිටිපස ද ඉදිරිපස මෙන් ම ක්‍රමවත් ලෙස නෙළා තිබේ.
බුදු පිළිමය අඩි 38 අඟල් 10 ක් උසය. හිස අඩි 6 අඟල් 6ක් පමණ උසය. දකුණු අග්‍රබාහුව අඩි 11 අඟල් 8ක් ද අත අඩි 5ක් ද පාදය අඩි 6 අඟල් 10ක් ද දිගය. පළමුවෙන් කරවන ලද සිරස්පත කැඩීයාම නිසා පසු කාලයෙහි අඩි 3 අඟල් 8ක් උස් වූ සිරස්පතක් සිමෙන්තියෙන් සාදා සවිකර තිබේ. පිළිමය පිහිටා ඇති පද්මාසනයේ උස අඩි 3 අඟල් 10ක් ද විෂ්කම්භය අඩි 15 අඟල් 3ක් ද වේ. පිහිටි ගලින් නොව වෙන ම නෙළා පාමුලට සවි කොට තුබුණු හෙයින් මෙම ආසනය පසු කාලයක දී කරන ලද්දකැයි පුරාවිද්‍යාඥයෝ නිගමනය කරති.
සෘජු 'කායෝත්සර්ග' ඉරියව්වෙන් යුත් මෙම පිළිමයේ දකුණතින් 'අභය' මුද්‍රාව දැක්වෙයි. වම් අත්ලින් වම් උරහිස අල්ලාගෙන සිටිනා ආකාරයක් දැක්වේ. පිළිමයේ විශාලත්වයට සරිලන පරිදි අඟපසඟ නෙළා තිබේ. ඒකාංශ කොට පෙරවූ සිවුරේ හැම කොටසක් ම ක්‍රමානුකූලව සියුම් ලෙස නිරූපිතය. සිවුර සිනිඳු දුහුලින් කරන ලද්දක් බව ද හඟවයි. එය සකස් කර ඇති ආකාරය අමරාවතී සම්ප්‍රදායට සමාන වේ. අලෞ කික දේහවිලාසයෙන් හා තේජස්වී මුහුණින් බුදුන්ගේ 'මහා පුරුෂභාවය' මැනවින් පිළිබිඹු කෙරේ.
මේ බුද්ධ ප්‍රතිමාව නිම වූ කාලය නියම වශයෙන් නොදත හැකිය. නිර්මාණ ශෛලිය අනුව පස් වන සියවසට අයත් විය හැකි බව කියනු ලැබේ.
පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව මගින් මෙහි දී පවත්වන ලද පරීක්ෂණවල ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් පිළිමයේ පාදාන්තයට අඩි හයක් යට ගලේ ස්වාභාවික හේතුවලින් සෑදුණ කුහරයක තිබී ලෝකඩවලින් නිමකළ දේවරූප පහක් සොයාගත හැකිවිය. ඉන් කුහර මධ්‍යයෙහි පිහිටුවා තිබුණු මුහුණු සතරකින් හා අත් සතරකින් යුත් අඟල් 10,1/2ක් උස ප්‍රතිමාව බ්‍රහ්මයාගේ රූපය ලෙසත් අනෙක් ප්‍රතිමා සතර ඉන්ද්‍ර, කුවේර, යම, වරුණ යන ලෝකපාලක දෙවිවරුන්ගේ ප්‍රතිමා ලෙසත් හඳුනා ගෙන තිබේ. මෙම කුඩා දේවරූපවලින් විශ්වය පිළිබිඹු කරන අතර ඒ මත පිහිටි බුද්ධ ප්‍රතිමාවෙන් බුදුන්ගේ 'ලෝකෝත්තරභාවය' හා 'දේවාතිදේවභාවය' දැක්වෙතැයි පරණවිතාන මහතා අදහස් කරයි. ලෝකඩ දේවරූප දසවන සියවසට ප්‍රථමයෙන් නිමවන ලද බව ශෛලිය අනුව පෙනෙතත් බුද්ධ ප්‍රතිමාවට පසුව කරන ලද බව පැහැදිලිය.
බුද්ධ ප්‍රතිමාව ආවරණය කොට ඉදිරිපසින් ඉදි කොට තුබුණු පිළිමගෙයක නෂ්ටාවශේෂ ද පුරාවිද්‍යා පරීක්ෂණවල දී සොයාගනු ලැබිණි. බිත්තිවලින් වෙන් වූ ගර්භ ගෘහයකින් හා ප්‍රදක්ෂිණා පථයකින් ද යුක්ත වූ මෙම පිළිමගෙය පිටතින් අඩි 74ක් දිගය; අඩි 63ක් පළලය. ගොඩනැඟිල්ලේ පහළ කොටස කළුගල් පුවරුවලින් ද බිත්ති ගඩොලින් ද ඉදි කැරිණ. හරස් බොරදම් හා බිත්ති මතුපිට පනේල බෙදීම අන්කිසි පැරණි ගොඩනැඟිල්ලක නොදක්නා විශේෂ ලක්ෂණයකි. වහල වක් හැඩයෙන් සැදි බවට ලකුණු ඇත. මෙහි කළුගලින් ඉදි වූ කොටස දැනට පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව මගින් ප්‍රතිසංස්කරණය කොට තිබේ.
මෙම පිළිමගෙය අටවන හෝ නවවන සියවසට අයත් බව ගොඩනැඟිල්ල තැනීමේ දී පිහිටුවන ලද ගල් පුවරුවක කොටා ඇති අකුරුවලින් හෙළිවේ. එසේ වුව ද මෙම ප්‍රතිමාගෘහය බුද්ධ ප්‍රතිමාව හා සමකාලීන නොවිය හැක. බුදුරුව නිමවන ලද කාලයේ දී ලී වැනි උපකරණවලින් කරන ලද පිළිමගෙය දිරාගොස් කැඩී බිඳී යාමෙන් පසු මෙය ඉදිකරන ලදැයි සිතිය හැකියි.
(සංස්කරණය: 1965)
