අශෝක ස්තම්භ
දඹදිව ධර්මාශෝක අධිරාජ්‍යය තුළ වැදගත් ස්ථානයන්හි පිහිටුවන ලද ටැම් අශෝක ස්තම්භ යන නාමයෙන් හැඳින්වේ. අශෝක අධිරාජ්‍යයට අයත් සෑම ප්‍රධාන නගරයක ම වාගේ පිහිටුවා තිබුණු මෙම ස්තම්භවලින් සමහරක් තවමත් සොයාගෙන නැත. පාහියන් (බ.) සහ හියුං සාං (බ.) යන භික්ෂූන් විසින් ද ඉන්දියාවේ නොයෙක් තන්හි පිහිටි අශෝක ස්තම්භ ගැන සඳහන් කර ඇත. සංකාශ්‍ය, ශ්‍රී වස්ති, පාටලීපුත්‍ර, කපිලවස්තු, ලුම්බිනී, කුසිනාරා, සාරානාත්, වෛශාලි, රාජගෘහ, ගයා ආදි ස්ථානවල පිහිටුවා තිබුණු ස්තම්භයන් ගැන හියුං සාං සඳහන් කරයි. මෞර්යය ස්තම්භයන් අතුරෙහි ඇතැම් ඒවා අශෝක කාලයට පෙර සිට ම පැවැති බව රූප්නාත් සහ සහස්‍රාම් ශිලාලිපිවලින් පැහැදිලි වේ.
දැනට සොයාගෙන ඇති තිහකට අධික ස්තම්භ අතුරින් බසාර්-බඛිර (වෛශාලිය), රාම්පූර්වා (ස්තම්භ දෙකෙකි), ලෞරියා-අරරාජ්, ලෞරියා-නන්දන්ගර්, සාංකාශ්‍ය, සාඤ්චි, සාරානාත්, දිල්ලි-ටෝප්‍රා, දිල්ලි-මීරට් අලහබාද්, රුම්මින්දේයි (ලුම්බිනී), නිග්ලිවා (නිගාලි සාගර්) ස්ථානයන්ගේ නම්වලින් හැඳින්වෙන ස්තම්භ ඉතිහාසය අතින් මෙන් ම කලාව අතින් ද ඉතා වැදගත්ය. මෙයින් ස්තම්භ දහයක් ප්‍රසිද්ධ අශෝක ලිපිවලින් සමන්විත වෙයි. ධර්මාශෝක මහරජු තමන්ගේ 'ධර්මය' ලොවට ප්‍රකාශ කිරීම පිණිස කළමනා වැඩ කටයුතු ගැන තම මැති ඇමතිවරුන්හට කළ නිවේදන මෙම ටැම් ලිපිවල සඳහන් වේ. ඇතැම් ස්තම්භයන් රජුගේ "ධර්මයාත්‍රාවන්" පිළිබඳ සිහිවටන වශයෙන් පිහිටුවා ඇති බව සැලකිය හැක. රුම්මින්දේයි ස්තම්භය අශෝකයන් ගොස් එයට බදු සහනයක්දීම සිහි කරවයි. බුදුරදුන්ගේ උත්පත්ති ස්ථානය සිහිවීම පිණිසය. නිග්ලීවා (නිගාලි සාගර්) ස්තම්භය කෝනාගමන (කනකමුනි) බුදුන්ගේ පිරිනිවන් සෑය සිහි කරවයි. මෙය හියුං සාං සඳහන් කළ කපිලවස්තු නගරය අසල පිහිටි ස්තම්භය ම යැයි සමහරු සලකති. හියුං සාං විසින් කුසිනාරාවේ දී දක්නා ලද එක් ස්තම්භයක් ගෞතම බුදුන්ගේ පරිනිර්වාණය පිළිබඳ සිහිවටනයක් බව ඔහුගේ අදහසයි. ස්තම්භ බොහොමයක් ම බුද්ධ චරිතය හා සම්බන්ධ වූ වැදගත් නගරයන් අසල පිහිටුවා ඇති බැව් පැහැදිලිය. සංඝභේදය වැළැක්වීම සම්බන්ධයෙන් නිවේදනයක් සඳහන් වන අලහබාද් ස්තම්භය ඓතිහාසික වශයෙන් ඉතා වැදගත් වේ. මෙහි අශෝක ලිපියක් පමණක් නොව සමුද්‍රගුප්ත රජුගේ (ක්‍රි.ව. 380–400) දිග්විජය විස්තර කෙරෙන ලිපියක් ද ජහාන්ගීර් නම් මෝගල් රජු (ක්‍රි.ව. 1569–1627) විසින් 1605 දී තම රාජ්‍යාභිෂේකය සිහිවීම් වස් කොටවන ලද ලිපියක්ද වේ.
කුලුනු ශීර්ෂ
රාම්පූර්වා, සාංකාශ්‍ය, සාරනාත්, සාඤ්චි ආදි තන්හි ස්තම්භවල ශීර්ෂ කුලුනු කඳින් වෙන් වී ගොස් ඇත. බසාර්-බබිර හා ලෞරියා-නන්දන්ගර් ස්තම්භ ඒවා පිහිටු වූ ස්ථානයන්හි ම අවිනෂ්ටව පවතී. රාපූර්වාහි එක් ස්තම්භයක ද බසාර්–බඛිර, ලෞරියා-නන්දන්ගර් යන ස්තම්භයන්ගේ ද මුදුන්හි දක්නට ලැබෙන්නේ උක්කුටුක සිංහ රූපය. රාම්පූර්වාහි අනෙක් ස්තම්භය මත වෘෂභ රූපයක් ද සංකාශ්‍ය ස්තම්භ ශීර්ෂයෙහි හස්ති රූපයක් ද වේ. සාඤ්චි හා සාරනාත් ස්තම්භයන්ගේ ශීර්ෂ සිංහයන් සිව් දෙනකු පිටුපසින් එක්කොට තැනුණු රූපයන්ගෙන් යුක්ත වේ. සිව් දෙසට මුහුණ ලා සිටින මෙම සිංහයන් විසින් ධර්ම චක්‍රයක් උසුලා හුන් ආකාරයට එම ශීර්ෂ නෙළා තිබුණු බැව් සඳහන් වේ. දැනට ඒ ධර්ම චක්‍රය දක්නට නැත. රුම්මින් දේයි කුලුන මත අශ්ව රූපයක් වූ බැව් සලකනු ලැබෙතත් එය පිළිබඳ මත භේද පවතී.
දිල්ලි-ටෝප්‍රා ස්තම්භය ප්‍රථමයෙන් පිහිටියේ අම්බාල දිස්ත්‍රික්කයට අයත් ටෝප්‍රා නගරයෙහිය. 1356 වර්ෂයේ දී ෆීරූස් ෂා ටුග්ලක් සුල්තාන්වරයා විසින් මෙම ස්තම්භය කම්කරුවන් දහස් ගණනක් යොදවා දිල්ලි නගරයට ගෙන්වා තුන්මහල් මාළිගයක් මත පිහිටුවන ලදි. අඩි තිහකට වඩා උස් වූ මෙම ස්තම්භය බරින් ටොන් 50ක් පමණ විය. තාරීඛ්-ඉ-ෆීරූස් ෂාහී, සිරත්-ඉ-ෆීරුස් ෂාහී යන ග්‍රන්ථවල මෙම ස්තම්භය ටෝප්‍රාවේ සිට දිල්ලියට ගෙන ගිය ආකාරය විස්තර වේ.
යුක්ත ප්‍රාන්තයේ මීරට්හි පිහිටුවා තිබුණු අශෝක ස්තම්භය ෆීරූස් ෂා විසින් ම ගෙන්වා නවදිල්ලියට වයඹ දිගින් පිහිටි කඳුවැටිය මත පිහිටුවන ලද්දේය. අලහබාද් ස්තම්භය ද එහි ගෙන එන ලද්දේ ෆීරූස් ෂා විසිනැයි සඳහන් වේ. මෙම ස්තම්භයේ කොටා ඇති ශිලාලේඛනයෙහි කොසඹෑ නගරය ගැන කියැවෙන හෙයින් මෙය අලහබාද් නගරයට ගෙන ගියේ කොසඹෑ නගරයෙනැයි සලකනු ලැබේ.
නිර්මාණය
සියලු ම අශෝක ස්තම්භ දුඹුරු පැහැති වැලිගලින් නිර්මාණය කොට තිබේ. ස්තම්භය පැහැපත් ලෙස ඔප නඟා තිබේ. සාමාන්‍යයෙන් හැම ස්තම්භයක් ම කඳ සහ හිස යන දෙකොටසින් යුක්ත වේ. මේ දෙකොටස වෙන වෙන මගල් දෙකකින් නිමවන ලදි. ක්‍රමයෙන් සිහින්වන කුලුනු කඳ පාදමක් නොහොත් අඩිතාලමක් නොමැතිව පොළොවේ ගැඹුරට සිටුවා ඇත. "ඝණ්ටාව", ශීර්ෂතලය හා සත්වරූපය යන ප්‍රධාන කොටස්වලින් කුලුනු හිස සමන්විත වේ. ඒ ඒ කොටස්වල වෙනසක් නොපෙනෙන පරිදි අතරතුර බොරදම් මෝස්තර නෙළා තිබේ. ශීර්ෂතලය වෘත්තාකාර හෝ චතුරස්‍රාකාර හෝ වේ. මෙය මල් සහ රටා සත්වරූප ආදියෙන් සරසා ඇත. ඒ අතින් සාරනාත් ශීර්ෂ ඵලකය විශේෂයෙන් වැදගත්ය. වෘත්තාකාර වූ එය වටා යුහුසුලුව ගමන් කරන අයුරින් කැටයම් කළ සිංහ, ගජ, වෘෂභ හා අශ්ව රූප සතරක් වෙයි. ඒ සත්වරූප අතර ධර්ම චක්‍රය බැගින් වෙයි. ලංකාවේ සඳකඩ පහණවල ද ඉහත සඳහන් සතුන්ගේ රූප දක්නා ලැබේ (සඳකඩ පහණ බ.). ස්තම්භ ශීර්ෂවල මුදුන් කොටස වූ ශීර්ෂතලය සිංහ, හස්ති, ගව ආදි සත්ව රූප තැනීමට පාදම වශයෙන් යොදා තිබේ.
අශෝක ස්තම්භ අතුරෙන් බසාර්-බඛිර ස්මාරකය නිර්මාණය අතින් වැඩි උසස් බවක් නොපෙන්වයි. සෙසු කොටස්වලට හැඩහුරුකමින් හා ප්‍රමාණයෙන් අනුරූප නොවන කඳ ද කැටයමින් තොර සතරැස් ශීර්ෂතලය හා අවලක්ෂණ සිංහ රූපය ද ස්තම්භ නිර්මාණය පිළිබඳ නොදියුණු අවධියක තතු හඟවයි. සාංකාශ්‍ය හස්තිරූපය හා රාම්පූර්වා සිංහ රූපය බඛිර මූර්තියට වඩා දියුණු අවස්ථාවක් දක්වන අතර ලෞරියා-නන්දන්ගර් ස්තම්භයෙන් හා සාරානාත් ස්තම්භ ශීර්ෂයෙන් ස්තම්භ නිර්මාණයේ ඉතාමත් දියුණු අවධිය පෙන්නුම් කෙරේ.
ස්තම්භ මත පිහිටි සත්වරූප මෞර්යය මූර්ති කලාව පිළිබඳ උසස් නිර්මාණයෝ වෙති. රාම්පූර්වා ස්වාභාවික නිරූපණයෙකි. වෘෂභ මූර්තිය අනෙක් උසස් මෞර්ය නිර්මාණයක් වූ ධෞලි හස්තිරූපයේ ශෛලියට කිට්ටු වන එක කෘතිය රාම්පූර්වා වෘෂභ මූර්තිය වේ. මෞර්යය මූර්තිකලාවේ දියුණු ම අවධිය පිළිබිඹු වන ලෞරියා-නන්දන්ගර් හා සාරානාත් ස්තම්භයන්හි ඇති සිංහ මූර්ති ස්වාභාවිකත්වයට වඩා බාහිරාලංකාරය ගරු කොට නිමවා ඇත.
පර්සියානු ආභාසය
මෞර්‍ය්‍ය ස්තම්භයන්ගේ ප්‍රභවය සිදු වී ඇත්තේ පර්සියානු කුලුනු අනුකරණය කිරීමෙනැයි කෙනකුන් කල්පනා කරතත් ස්තම්භවල දක්නා මේ දෙවර්ගය අතර ඇති වෙනස්කම් බොහෝයි. මෞර්යය ස්තම්භවල දක්නා ලැබෙන ඔපය, ඝණ්ටාකාර කුලුනු හිස, මල්රටා, බොරදම් මෝස්තර ආදිය ඇකිමීනියන් (පර්සියානු) කලාකෘතීන්ගේ ආභාසයෙන් ලද ප්‍රතිඵල සේ පෙනේ. එහෙත් භාරතීය කලාශිල්පීන් පර්සියානු සම්ප්‍රදාය සම්පූර්ණයෙන් ම අනුකරණය නොකළ බැව් ඉරානයේ පර්සිපොලිස් ගොඩනැඟිලිවල කුලුනු අශෝක ස්තම්භ හා සැසැඳීමේ දී පැහැදිලි වේ. මෞර්යයා ස්තම්භයේ කඳ තනි ගලින් නෙළන ලදි. කැටයම් විරහිතය. කුලුනට අඩිතාලමක් නොමැතිය. පර්සියානු කුලුනු කඳ කොටස් කිහිපයක් එක් කිරීමෙන් තැනුණකි. එහි මතුපිට දාර බේරා තිබේ. අඩිතාලමකින් ද යුක්තය. මෞර්යය ස්තම්භය අනෙක් ගොඩනැඟිල්ලක් හා සම්බන්ධයක් නොදක්වන ස්මාරකයකි. පර්සියානු කුලුනු හැමවිට ම යොදා ඇත්තේ ගොඩනැඟිල්ලක අවශ්‍ය අංගයක් වශයෙනි. මෞර්‍ය්‍ය ස්තම්භ අතුරෙහි ඇතැම් ඒවා අශෝක කාලයට පෙර සිට ම පැවැති බව යට දැක්විණ. (මෞය්‍ය මූර්තිකලාව ද බ.)
(සංස්කරණය: 1965)
