අසර්බයිජාන්-1
(අසිර්බයිජාන්). සමාජවාදී සෝවියට් සමූහාණ්ඩු සංගමයේ ප්‍රධාන සමූහාණ්ඩු ප්‍රදේශ රාජ්‍ය දහසය අතුරෙන් එකකි. ඩාගස්තානය, ආර්මීනියාව සහ ජෝර්ජියාව යන සමූහාණ්ඩු රාජ්‍යවලින් ද කැස්පියන් මුහුදින් ද වට වූ මේ ප්‍රදේශය වර්ග සැතැපුම් 33,460ක් පමණ විශාලය. පර්සියානු අසර්බයිජාන් පළාතෙන් එය වෙන් වන්නේ ආරාස් (ආරාක්සීස්) ගඟිනි. එහි වැඩි කොටස පිහිටා තිබෙන්නේ නැගෙනහිර කොකේසස් කඳු පාමුලය.
මහා කොකේසස් සහ සුළු කොකේසස් කඳු වැටිවලින් වට වූ කූරා නිම්නය අසර්බයිජානයේ වැදගත් ම භූලක්ෂණයයි. කූරා ගඟෙන් සහ ආරාස් ගඟෙන් එකතුවන දියළු පස් නිසා මේ ප්‍රදේශය ඉතා සාරවත්ය. මෙයට දකුණින් කැස්පියන් වෙරළෙහි පිහිටි ලෙංකොරාන් තැනිතලාව ද අසර්බයිජානයේ සාරවත් පහත් ප්‍රදේශයකි. උතුරින් ප්‍රධාන කොකේසස් කඳුවැටිය අඩි 12,000ක් ඉක්මවා උසට නඟින අතර දකුණෙහි සුළු කොකේසස් කඳු අඩි 9,000ක් ඉක්මවා නඟියි. මෙහි ඉතා ම උස් ශිඛරය උතුරේ පිහිටි අඩි 14,734ක් උස බසාර්ඩ්‍යුසේය.
අසර්බයිජානයේ දේශගුණය වියළිය. කූරා නිම්නය විශේෂයෙන්ම වියළි උෂ්ණ ප්‍රදේශයකි. මෙහි ඇතැම් තැන් අර්ධකාන්තාර ලක්ෂණ දරයි. කොකේසස් කඳු බෑවුම් සිසිල්ය. අතිශයින් තෙත්ය. එහෙත් ඝන කැළෑ ආදිය ඇතිවීමට තරම් මෙහි වර්ෂාව ප්‍රමාණවත් නොවන හෙයින් ස්වාභාවික වෘක්ෂලතාදිය වැඩි වශයෙන් තෘණ වර්ගවලට සීමා වී තිබේ. වර්ෂාව ලැබෙන පෙදෙස්වල ඕක්, එල්ම් සහ විලෝ ආදි ගස් වර්ග වැවේ.
කඳු බෑවුම්වල සශ්‍රීකව තණ වැඩෙන හෙයින් සතුන් ඇති කිරීම අසර්බයිජානයේ දියුණු කර්මාන්තයකි. ජල සම්පාදනය කළ හැකි පෙදෙස්වල තිරිඟු, කපු, මිදි, තේ, පලතුරු, මල්බෙරි (ඇඹිල්ල) සහ දුම්කොළ වවනු ලැබේ. අසර්බයිජානය ඛනිජ ධනය අතින් පොහොසත්ය. සෝවියට් රුසියාවේ උපදින ඛනිජ තෙල්වලින් 75%ක් ම ලැබෙන්නේ මේ ප්‍රදේශයෙනි. ප්‍රධාන තෙල් ආකර පිහිටා තිබෙන්නේ අප්ෂරොන් අර්ධද්වීපයෙහි සහ ඒ අසල පිහිටි කොදිව්වලය. තෙල් විශාල ප්‍රමාණයක් බාකූ නුවර දී පිරිසිදු කරනු ලබයි. තවත් කොටසක් කළු මුහුදුබඩ පිහිටි බටුම් තොටට පයිප්ප මඟින් ද උතුරු කැස්පියන් වෙරළෙහි ඇස්ට්‍රකාන් තොටට නැව්වලින් ද යවනු ලැබේ. යකඩ සහ තඹ ආකර කර්මාන්ත ද දියුණුය.
අසර්බයිජානයේ ඇති කරන බැටළුවන්ගෙන් ලැබෙන ලොම්වලින් බුමුතුරුණු සෑදීම සහ රෙදිපිළී විවීම මෙහි කෙරෙන ඉතා වැදගත් කර්මාන්තය. පටපිළී විවීම ද මෙහි දියුණු කර්මාන්තයකි. අගනුවර වන බාකූ නුවර (1962: 1,067,000) ලෝක ප්‍රසිද්ධ ඛනිජ තෙල් මධ්‍යස්ථානයකි. තෙල් ශෝධනාගාර සහ රසායන ද්‍රව්‍ය කර්මාන්තශාලා කීපයක් ම මෙහි තිබේ. කපුපිළී, දැව සහ රසායන ද්‍රව්‍ය ආශ්‍රිත කර්මාන්ත ද කරගෙන යනු ලබන මේ ප්‍රදේශයෙහි නැව් සෑදීම ද කරනු ලැබේ. විශාල රුසියානු නගර අතුරින් සිව්වැන්න මෙය වේ.
අසර්බායිජාන්හි ජනගහනය (1962) 4,117,000කි. මොවුන්ගෙන් වැඩිදෙනා ෂියා නිකායට අයත් ඉස්ලාම් භක්තික තුර්කි අසර්වරුය. ඔවුහු පර්සියානු සභ්‍යත්වයට අයත්හ. අසර්බයිජානයේ අධ්‍යාපනය දියුණුය. කාර්මික විද්‍යාපීඨ රැසක් ම ඇත. බාකූ නුවර විශ්වවිද්‍යාලයක් ද තිබේ.
කිරොව බාද් හෙවත් ගාන්ෂා නගරය (1962: 126,000) කපු කර්මාන්තය ද වයින් පෙරීම ද අතින් වැදගත්ය. නුඛා (37,000) සේද මධ්‍යස්ථානයකි.
ඉතිහාසය
අසර්බයිජාන් ප්‍රදේශයට ඉතා පැරණි ඉතිහාසයක් ඇත්තේය. මේ ප්‍රදේශයේ සරුසාරත්වය ගැන අවුරුදු 5000ටත් වඩා පැරණි ඇසිරියානු වංශකථාවන්හි සඳහන්ව ඇත. ඒ කාලයේ දී අසර්බයිජානය කළු මුහුදටත් කැස්පියන් මුහුදටත් අතර පිහිටා තුබුණු ජෝර්ජියා පළාතේ කොටසක් වූ බව පෙනේ. ක්‍රිස්තු පූර්ව ශතවර්ෂයන්හි දී මේ ප්‍රදේශයේ වැසියන් ශරතුෂ්ට්‍ර ආගම ඇදහූ බව කියති. එහෙත් ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් 2 වන සියවසේ දී පමණ ක්‍රිස්තියානි ආගම මේ ප්‍රදේශයේ පැතිර යන්නට විය. ජනප්‍රවාදයෙහි එන ඒදන් උයන පිහිටා ඇත්තේ අසර්බයිජානයේ යයි විශ්වාස කරති.
එක් කලෙක ජෝර්ජියා පළාත කොටස් සතරකට බෙදා තිබිණි. උතුරු කොකේසියාව, ජෝර්ජියාව, ආර්මීනියාව හා අසර්බයිජානය මේ කොටස් සතරයි. කළු මුහුදටත් කැස්පියන් මුහුදටත් අතර වෙළෙඳ මාර්ගය මෙන් ම පර්සියාවට හා තුර්කිය දෙසට විහිද ගිය වෙළෙඳ මාර්ග ද අසර්බයිජානය මැදින් වැටී තිබීම නිසා මේ ප්‍රදේශයේ අයිතිය ලබාගැනීම සඳහා පර්සියන් ජාතිකයන් ද තුර්කි ජාතිකයන් හා මොන්ගෝලියානුන් ද උත්සාහ ගත් බව පෙනේ. එකොළොස්වන සියවසේ දී සෙල්ජුක් තුර්කිවරුන් විසින් අසර්බයිජානය අත් පත් කර ගන්නා ලදි. දහතුන්වන සියවසේ සිට පසළොස්වන සියවස දක්වා මේ ප්‍රදේශය මොන්ගෝලියානුන්ට අයත් වූයෙන් එය ටීමූර් අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් බවට පත් විය. පසළොස්වන සියවසේ අගහරියේ දී පමණ මොන්ගෝලියානුන්ගේ බලය පිරිහෙන්නට වූයෙන් ස්වෛරී පාලකයන් බොහෝ දෙනෙක් මේ ප්‍රදේශයේ කිහිප තැනක බිහිවූහ. තත්ත්වය මෙසේ පවතින අතර මේ ප්‍රදේශයේ අයිතිය සඳහා දහසයවන සියවසේ මුලහරියේ දී පමණ පර්සියානු රාජ්‍යය හා ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යයත් අතර සටනක් ඇති විය. එයින් ජය අත්වූයේ පර්සියාවටය. එතැන් සිට ශතවර්ෂ දෙකක්, එනම් ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1740 පමණ දක්වා, අසර්බයිජානය පාලනය වූයේ පර්සියානු රාජ්‍යය මගිනි. එහෙත් අටළොස්වන සියවස අගහරියේ දී පමණ පර්සියානුන්ට, අසර්බයිජානය පැහැර ගැනීම සඳහා රුසියානුන් විසින් කරන ලද ආක්‍රමණයන්ට මුහුණ දෙන්නට සිදු විය. 1801 දී රුසියානුවෝ ජෝර්ජියා ප්‍රදේශය තමන්ගේ පාලනය යටතට ගත්හ. එහෙත් 1825 දී පර්සියානු ජාතිකයෝ අසර්බයිජානයෙන් විශාල කොටසක් ආපසු අල්ලා ගෙන ඒ කොටස වෙන ම පළාතක් බවට පමුණුවා ෆව්රිස් නගරය එහි අගනුවර බවට පත් කළහ. මෙහි ප්‍රතිඵලය වූයේ අසර්බයිජානයෙන් පර්සියාව සතු වූ කොටසට රුසියාව නැවතත් පහර දීමය. 1826 සිට 1828 දක්වා රුසියානුන් හා පර්සියානුන් අතර පැවැති මේ යුද්ධය කෙළවර වූයේ රුසියානු අසර්බයිජානය හා පර්සියානු අසර්බයිජානය යනුවෙන් අසර්බයිජානය දෙකට බෙදා ඒවායේ දේශ සීමා වෙන් කර ගැනීමෙනි. පර්සියාව සතු වූ අසර්බයිජානයේ භූමි ප්‍රදේශය අද දක්වාත් පර්සියානු රාජ්‍යයේ පළාතක් හැටියට පවතින නමුත් රුසියාව සතු වූ ප්‍රදේශය පසු කලක දී සෝවියට් සමූහාණ්ඩුවට අයත් වෙන ම රාජ්‍යයක් බවට පත්විය. එහි කෙටි ඉතිහාසය පහත දැක්වේ. 1917 දී ඇති වූ රුසියානු විප්ලවයේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් රුසියානු අධිරාජ්‍ය ආණ්ඩුව බලයෙන් පහවීමෙන් පසු ආර්මීනියා, ජෝර්ජියා හා අසර්බයිජාන් යන ප්‍රදේශ තුන ට්‍රාන්ස්ස්කොකේසියානු සමූහාණ්ඩුව නමින් එක්සත් විය. 1918 දී එම සමූහාණ්ඩුව බිඳී රාජ්‍යත්‍රය ම ස්වාධීන සමූහාණ්ඩු බවට පත්විය. ඉක්බිති 1922 දි එම රාජ්‍ය නැවතත් එක්ව ට්‍රාන්ස්කොකේසියානු සෝවියට් සංයුක්ත සමූහාණ්ඩුව පිහිටුවා ගෙන සෝවියට් සංගමයට බැඳිණ. 1936 දී එම සමූහාණ්ඩුව විසුරුවා හැරීමෙන් පසු අසර්බයිජානය ද ජෝර්ජියාව සහ ආර්මීනියාව මෙන් ම සෝවියට් සංගමයේ ප්‍රධාන අවයව රාජ්‍යයක් බවට පත්විය.
(සංස්කරණය: 1965)
