අස්ගිරි මහාවිහාරය
අස්ගිරි මහාවිහාරය වූකලි මහනුවර පිහිටුවා ඇති සියම් මහා නිකායයේ මූලස්ථාන දෙකින් වඩා පැරණි ස්ථානය බව ඓතිහාසික සටහන්වලින් පෙනේ. මෙම විහාරස්ථානය කවර කලෙක ආරම්භ වී දැයි නිශ්චය වශයෙන් දැක්වීමට ඓතිහාසික සාක්ෂ්‍ය නොමැත. එහෙත් බුවනෙකබාහු නම් රජකු විසින් මෙහි භික්ෂූන් වාසය කරවන ලදැයි ද හේ යහපව්වෙහි විසූ පළමුවන බුවනෙකබාහු රජු යයි ද ඇතැම් කෙනෙක් කියති. ගම්පළ විසූ වික්‍රමබාහු රජතුමා මහනුවර නගරය ඇතිකිරීමටත් පෙරම එහි සෙනසුන් සලස්වා අච්ඡගිරියෙන් හෙවත් වලස්ගලින් විදර්ශනාධුරීණ භික්ෂූන් ගෙන්වා එහි නවත්වා ශාසනික කටයුතු කළ බව ද කියැවේ. අච්ඡගිරියෙන් පැමිණි භික්ෂූන් විසූ ඒ ආරාම ප්‍රදේශය අස්ගිරි නම් විය. මෙහි මුලින් සඳහන් අච්ඡගිරිය හෙවත් අස්ගිරිය ගැන මත භේද පවතී. මහනුවර අස්ගිරි අරමට ආරණ්‍යක භික්ෂූන් පැමිණියේ යාපව්වෙනැයි ඇතැමකු අදහස් කරන අතර මාතලේ සමීපයෙහි වූ අස්ගිරි පෙදෙසින් පැමිණියහයි තවත් කෙනෙක් සලකති.
අස්ගිරි විහාරයට අයත් ගොඩනැගිලි අතර ඉහළ පන්සල, පහළ පන්සල, මැද පන්සල සහ ගෙඩිගේ විහාරය හෙවත් ආදාහන මළුව (බ.) ද වේ. උඩවත්ත කැළේ පිහිටි රාම විහාරය ද අස්ගිරි විහාරයට අයත් වේ. මේවා මහනුවර නගරයට බටහිරින් පිහිටි කඳු පෙදෙසෙහි පළින් පළ පිහිටා තිබේ. මේ හැර සෙංකඩගල නගරයෙහි පිහිටි අලුත් විහාරය, පරණ විහාරය, නාගවිමානය, උපෝසථාරාමය, ශ්‍රී දංෂ්ට්‍රා ධාතු මන්දිරය යන සිද්ධස්ථාන අතුරෙන් මුලින් සඳහන් විහාරද්වය අස්ගිරි විහාරයට අයත් වේ. ඉහත සඳහන් උපෝසථාරාමය කරවන ලද්දේ වීර වික්‍රම රජු (1543 පමණ) විසිනි. මේ අවදියෙහි ද අස්ගිරි අරණ්‍ය සේනාසනය පැවති හෙයින් සෙංකඩගල නුවර ආදිම සඞ්රාමය අස්ගිරි විහාරය බව පිළිගත හැකිය.
1653 වර්ෂයේ දී හපුවිද සරණංකර නම් වූ මහතෙර නමක් අස්ගිරි විහාරයේ අධිපතිකම ඉසුලූ බව කියැවේ. මෙම විහාරයෙහි විශේෂ දියුණුවක් ඇති වූයේ කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජුගේ (1747-1782) කාලයෙහි සිටය. ක්‍රමයෙන් පිරිහී ගිය භික්ෂු ශාසනය යථාතත්වයට පමුණුවනු පිණිස කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජු සමයෙහි සියම්රටින් උපසම්පදාව ගෙන ඊම සඳහා රාජදූතයන් යැවීමේ දී වැලිවිට පිණ්ඩපාතික සරණංකර සාමණේරයන්වහන්සේ සියම් රාජ සන්දේශය සකස් කළ අතර සියම්රට සඞ්ඝරාජයන්ට යැවූ සන්දේශය සකස් කරන ලද්දේ අස්ගිරි මහාවිහාරයේ විසූ ගොලහැන්වත්තේ ධම්මදස්සි නායක සාමණේරයන්වහන්සේ විසිනි. සියම් උපසම්පදාව ආරම්භ කළ ප්‍රථම වර්ෂයෙහි ම අස්ගිරි විහාරයෙහි ද සීමාමාළකයක් කරවා උපසම්පදා කර්මය සිදුකරන ලද්දේය. එම සීමාමාලකය දැනුදු ආදාහන මළුවෙහි පිහිටා තිබේ. ඊට පෙර ද අස්ගිරි සෙනසුන්වල විසූ විදර්ශනාධුරීණ භික්ෂූන්ගේ සීමා මාළකය ද එහි තුබූ බව කියති. වර්තමාන උපසම්පදා මාළකය එයින් පසු කලෙක කරවූවකි. උපාලි මාහිමියන් වෙතින් උපසම්පදාව ලත් උරුලෑවත්තේ ධම්මදස්සි ස්වාමීන්වහන්සේට කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජතුමා විසින් අස්ගිරි විහාරයේ මහානායක පදවිය පවරන ලදි. මහාවංසයේ තෙවැනි කොටස කළ තිබ්බොටුවාවේ ශ්‍රී සිද්ධාර්ථ බුද්ධරක්ෂිත ස්වාමීන්වහන්සේ මල්වතු විහාරයෙහි මහානායක පදවිය ලද්දේ ද ඒ අවස්ථාවේ මය. 1815 දී ඉංග්‍රීසි-සිංහල ගිවිසුම ලියා ගැනීමට මුල්ව කටයුතු කොට එහි අත්සන් තැබීමට පෙර නංවන ලද ඉංග්‍රීසි කොඩිය ඇද දමූ වාරියපොළ ශ්‍රී සුමංගල හිමියෝ එකල අස්ගිරි මහාවිහාරයේ අනුනායක ධුරය දැරූහ.
කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජු සමයෙහි ලක්දිව විහාර ස්ථාන හාරදහස් අටසියයක් වූ බව දැක්වෙයි. එයින් හරි අඩක් (2400) අස්ගිරි විහාරයේ මහානායක පදවියෙන් පාලනය කරන ලෙස පවරන ලද්දේය. අස්ගිරි මල්වතු විහාරද්වය සියම් මහා නිකායේ මූලස්ථාන දෙකය. අස්ගිරි විහාරයට අයත් ලක්දිව පුරා පිහිටි විහාරවල භික්ෂූන්ගේ උපසම්පදා කර්මය සිදු කැරෙනුයේ එම විහාරයේ පිහිටි සීමාමාළකයෙහිය. කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජුගේ කාලයෙහි සිට ම මහවැලි නදියෙන් උතුරු කොටසෙහි පිහිටි විහාර බොහෝ ගණනක පරිපාලනය අස්ගිරි විහාරයට භාර විය. මහියඞ්ගණය, මුතියඞ්ගණය, රන්ගිරි දඹුල්ල, පොළොන්නරුවේ සොළොස්මස්ථානය වැනි පූජ්‍ය ස්ථානවල භාරය අස්ගිරි විහාරයට අයත්ව තිබිණි.
1853 දී ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුව විසින් අස්ගිරි මල්වතු විහාරද්වයේ මහානායකවරුන් සහ දියවඩන නිලමේ වෙත දන්ත ධාතූන් වහන්සේ භාර කරන ලදින් අද දක්වා දළදාවහන්සේ මේ තුන්පොළ භාරයේ වැඩවසන සේක.
අස්ගිරි විහාරයට අයත් විහාර අතුරෙන් ගෙඩිගේ විහාරය තුදුස්වන සියවසෙහි ඉදි කරන ලදැයි සැලකේ. මහනුවර ඇති වූ පළමුවැනි බෞද්ධ සිද්ධස්ථානය ද මෙයයි. වර්තමාන ගොඩනැඟිල්ල සතළොස්වන සියවසින් ඔබ්බට නොයයි. ආදාහනමළුව නමින් හැඳින්වෙන මෙම ස්ථානය පැරණි රජවරුන්ගේ මෘතශරීර ආදාහනය කළ ස්ථානය වේ. අස්ගිරි පාර්ශවයට අයත් භික්ෂූන්ගේ උපසම්පදා කර්මය සිදු කැරෙන සීමාමාළකය ද මෙහි පිහිටියේය. මහනුවර ඇසළ පෙරහැරේ දේවාල පෙරහැර දිය කපා එන තෙක් දළදා පෙරහැර නවතින්නේත් කරඬුව තබන්නේත් මෙම ගෙඩිගේ විහාරයේයි.
පරණ විහාරය ගලින් නිම වූ කුඩා ගොඩනැඟිල්ලකි. මෙය 1766 දී සතරකෝරළේ පිළිමතලව්වේ දිසාව විසින් කරවන ලද්දකි. එහි කැපකරුවන් වූයේ පිළිමතලව්වේ පරපුරේ අයය.
පරණ විහාරය කරවූ පිළිමතලව්වේ දිසාවගේ පුත්‍ර පිළිමතලව්වේ අදිකාරම විසින් 1801 දී අලුත් විහාරය කරවන ලදි. එහි තිබුණ විශාල ගලකින් නෙළුැ බුදුපිළිමය දිගින් අඩි 40කට අධිකය. මෙම පිළිමය ආවරණය කොට විහාරය තනවන ලදී. (ආදාහන මළුව; මල්වතු මහාවිහාරය බ.)
(සංස්කරණය: 1965)
