අසාත්ම්‍යය
ජීවනයට අහිතකර වූ අපථ්‍යාහාර විහරණාදියට අසාත්ම්‍ය යයි කියනු ලැබේ. අනුපශය යනු ද මීට නමෙකි. සාත්ම්‍ය හෙවත් ජීවන ප්‍රකෘතියට හිතකර යන අරුත් ඇති සාත්ම්‍යය පිළිබඳවැ ආයුර්වේදයෙහි සවිස්තර විවරණයක් දක්වා තිබේ. ජීවත්වීම හා සනීපයත් සාත්ම්‍ය තත්වයට අදාළ බැවින් ආයුර්වේදයේ චිකිත්සා ප්‍රණාලිය ද රඳාපවත්නේ සාත්ම්‍ය අසාත්ම්‍යයන්ට අදාළවය. චරක සුශ්‍රැත අෂ්ටාංග හෘදය යන සංහිතාවන්හි සාත්ම්‍යය විවිධාකාරයෙන් විසදා තිබේ.
සාත්ම්‍යයේ උත්තම මධ්‍යම අධම යයි ප්‍රධාන ප්‍රභේද තුනක් චරක සංහිතාවේ දැක්වේ. මධුරාදී සවැදෑරුම් වූ රසයන් එකක් නොහැර සැම රසයක් ම යමකුට සාත්ම්‍ය හෙවත් පථ්‍ය වන්නේ නම් ඒ උත්තම සාත්ම්‍යයයි. රස හයෙන් කිසිම රසයක් යමකුගේ රෝග ශක්තිය බිඳ හෙළීමට සමර්ථ නොවන්නේ ද ඒ අසාත්ම්‍යයයි. යම් රෝගියකුට මධුර තික්තාදියෙන් එක් රසයක් පමණක් සාත්ම්‍යය වේ ද ඒ අධම සාත්ම්‍යය නමි. එවැන්නක් ද නොවන්නේ රසයන්හි අසාත්ම්‍යයයි. සියලු ආහාර විහරණයන්හි ද සාත්ම්‍ය හා අසාත්ම්‍යයෙහි න්‍යාය එකසේය. චරකසංහිතාව ආහාර විහරණයන්ගේ සාත්ම්‍යය අටවැදෑරුම් කොට ද විග්‍රහ කරයි. ප්‍රකෘති, කරණ, සංයෝග, රාශි, දේශ, කාල, උපයෝග සංස්ථා, උපයුක්ත යන මොහුය.
ආහාර ද්‍රව්‍යයේ සහ ඖෂධ ද්‍රව්‍යයෙහි මධුරාදී රසයන් හා ගුරු ලඝු ආදි ගුණයන් ප්‍රකෘතියෙන් ම රඳනේ ද ඒ ප්‍රකෘති සාත්ම්‍යයයි. මෑ ඇට ගුරු ගුණයෙන් යුක්තය. මුංඇට ලඝු ගුණයි. සූකර මාංස ප්‍රකෘතියෙන් ම ගුරුයි (බරයි). මුවමස් ලඝුයි. සූකර මාංස හා මෑ ඇට එකට යෙදුණු කල ගුරුත්ව ගුණ සංයෝග සාත්ම්‍යයයි. මුංඇට සහ මුවමස් ලඝුත්ව ගුණසංයෝග සාත්ම්‍යයයි. මීට වෙනස් වූ කෘත්‍රිම සංයෝගය අසාත්ම්‍ය වේ. පඤ්ච භෞතික ගුණයන්ගේ සංකලනයෙන් සෑදී තිබෙන ද්‍රව්‍යයන්ගේ මෘදු මධ්‍යම කඨිනාදි තත්වයන් භූතගුණයන්ගේ ප්‍රාධාන්‍යය අනුව සෑදෙයි. අග්නි ජලයන්ගේ සංයෝගයෙන් කඨින දෙය මෘදු බවට ද පෙරළේ. එය සාත්ම්‍ය වන නමුත් අනුපයුක්ත සංයෝගයෙන් අසාත්ම්‍ය බවට ද පත්වේ. විෂ සහිත ධාතු ද්‍රව්‍යයන් සංශෝධනයෙන් ඖෂධයන්හි යෙදූ කල සාත්ම්‍ය වේ. සංශෝධනය නොකොට තාම්‍ර ආදි ඛනිජධාතූන් ඖෂධයෙහි මිශ්‍ර කළ කල්හි රෝගියාට අසාත්ම්‍යවේ. ජාංගල අනුප දේශයන්හි වසනවුන්ට සාත්ම්‍යය හා අසාත්ම්‍යය ද එකිනෙකට වෙනස් වූ ආහාර විහරණයෙන් ම උපදනාහ. ජාංගල දේශ වැස්සන්ට සාත්ම්‍ය වූ ආහාරපාන භේසජ්‍යයන් අනුපදේශවාසීන්ට අසාත්ම්‍ය වනසේය. ශීත කාලයටත් දේශයටත් සාත්ම්‍ය වූ උණුසුම් දෙය හා විහරණ ග්‍රීෂ්ම ප්‍රධාන දේශවාසීන්ට අසාත්ම්‍යයි. මීපැණි හා ගිතෙල් ප්‍රකෘතියෙන් වෙන වෙන ම පථ්‍ය හෙවත් සාත්ම්‍ය වුව ද මුසුකොටැ වැළඳූ කල අසාත්ම්‍ය වේ. පූර්ව දේශවාසීහු මත්ස්‍යමාංසයට ප්‍රිය බැවින් ඔවුන්ට සාත්ම්‍ය වුව ද ජාංගල දේශවාසීන්ට මත්ස්‍යමාංසය අසාත්ම්‍ය යයි කියනු ලැබේ. ජාංගල දේශවැස්සන්ට බොහෝ ආහාරගැනීම සාත්ම්‍යයි. නමුත් අනුප දේශවාසීන්ට බහුභෝජනය අසාත්ම්‍ය වේ. උපයෝගසංස්ථා නම් ආහාරපානයන් ක්‍රමානුකූලව මිශ්‍ර කොටැ වැළඳීමෙන් ලබන සාත්ම්‍යයයි. ක්‍රම විරෝධීව ආහාර මුසුකොට වැළඳීම අසාත්ම්‍යයයි. ආහාරවිහරණයන්ගේ මාත්‍රාව හෙවත් ප්‍රමාණය ඉක්මවීම අසාත්ම්‍යයයි. ආහාරය එකිනෙකට විරුද්ධ ගුණයන්ගෙන් යුක්ත වුව ද හුරු පුරුදු වීමෙන් සාත්ම්‍යවේ. පුරුද්දක් නොමැතිව වැළඳූ කල අසාත්ම්‍ය වේ. රෝගෝත්පාදනයට හේතුවන්නේය. උණු ආහාරය සාත්ම්‍යයි. එහෙත් ඊට ශීතල වූ ආහාරයක් මුසු කිරීමෙන් අසාත්ම්‍ය වේ. කුසගිනි ඇති පමණින් ගනු ලැබූ ආහාරය සාත්ම්‍යයි. එහෙත් පථ්‍ය ආහාරයක් වුව ද කුසගිනි නොමැති කල බෙහෙවින් වැළඳීම අසාත්ම්‍යයි.
සාත්ම්‍යාසාත්ම්‍යය පිළිබඳව සුශ්‍රැත සංහිතාවේ මතය ද පහත දැක්වේ. බාලවියෙහි සෙම වැඩෙයි. එබැවින් බාල්‍යයෙහි සෙම් වඩන ආහාරපාන අසාත්ම්‍යයි. මධ්‍යම වයසෙහි පිත වැඩේ. එහෙයින් මැඳුම් වියෙහි පිත්වඩන දෑ අසාත්ම්‍යයි. මෙසේ ම, වෘද්ධ වයසෙහි වාතය වඩන ආහාරපාන අසාත්ම්‍ය වේ. මේ වනාහි වයස අනුව අසාත්ම්‍ය වන නියාවයි. දේශ, කාල, ජාති, ඍතු, රෝග ව්‍යායාම, උදක, දිවා, ස්වප්න, රස යන මොවුන් ඇසුරු කොට ප්‍රකෘති විරුද්ධ වූ සියල්ල අසාත්ම්‍යයි. ප්‍රකෘතිය පෝෂණය වන සියල්ල සාත්ම්‍යයයි කියනු ලැබේ. ජාංගල දේශයෙහි ආහාරාචාරයන් අනුපදේශයට විපරීත බැවින් අසාත්ම්‍යයි. එසේ ම අනුපදේශයෙහි ආහාරාචාර ජාංගල දේශයට විපරීත බැවින් අසාත්ම්‍ය වන්නේය. බාල්හික චීනාදි ජාතීන්ගේ ආහාරපානයන් අන්‍යදේශීන්ට අසාත්ම්‍යය. ගුල්මරෝගීන්ට කිරි අසාත්ම්‍ය වේ. උදාවර්ත රෝගීන්ට ගිතෙල් අසාත්ම්‍යය. ප්‍රමේහ රෝගීන්ට උක්සකුරු ආදි මධුරවර්ග අසාත්ම්‍යයි. කය වචනය හා මනස ඇසුරු කොටැ ව්‍යායාමය තුන්වැදෑරුම්ය. ඒ තුනෙහි විපරීතයට හේතුවන ආචාරයන් හා සිතිවිලි ද අසාත්ම්‍යයි. සාත්ම්‍යයෙන් තොර වූ නීරෝගී බවක් හෝ අසාත්ම්‍යයෙන් තොර වූ රෝග ඉපදීමක් හෝ නැත්තේය.
පොත්පත්
චරක සංහිතාව
සුශ්‍රැත සංහිතාව
අෂ්ටාංග හෘදය
(සංස්කරණය: 1965)
