ආඝ්‍රාණය
රස දැනීම මෙන්ම ගඳ සුවඳ දැනීම හෙවත් ආඝ්‍රාණය ද රසායනික සංවේදනයකි. ආඝ්‍රාණය යනු දුර සිට කෙරෙන රස දැනුමකැයි ද කියා තිබේ. ආඝ්‍රාණය කෙරෙනුයේ නාසය තුළින් ගමන් ගන්නා වූ වාතයත් සමඟ වහනය වන රසායනික අංශු (අණු) නාසයේ ඉහළ කොටසෙහි පිහිටි ආඝ්‍රාණ ඉන්ද්‍රිය (ස්‍රාණේන්ද්‍රිය) උත්තේජනය කිරීම කරණකොටගෙනය. ආඝ්‍රාණය රසයට වඩා තියුණු සංවේදනයකි. අශුචිවලින් හමන දුර්ගන්ධයට තරමක් දුරට හේතු වන ස්කැටෝල් මිලිග්‍රෑමයකින් තරමක විශාල ශාලාවක් වුව ද දුගඳ කළ හැකිය. ඉව අල්ලන විට නාසය තුළ ඇති වන වායු ධාරා නිසා ආඝ්‍රාණ ප්‍රදේශය වඩා හොඳින් සංවාතනය වීමෙන් ආඝ්‍රාණය තියුණු වේ. ආඝ්‍රාණ සෛල වනාහි ඇත්ත වශයෙන් ම ස්නායු සෛලය. ආඝ්‍රාණ මස්තිෂ්කයට ස්නායු ආවේග යවන්නේ මේ සෛලයි.
ගන්ධයන් පිළිබඳ සර්වසම්පූර්ණ වර්ග කිරීමක් මේතාක් කොට නොමැති බව පෙනේ. තව ද දහසකටත් අධික වූ ගන්ධයන් වෙන් වෙන් වශයෙන් වටහා ගත හැකි කායික උපක්‍රමය ගැන ද අපි කිසිත් නොදනිමු. ගන්ධයක් ඇත්තාවූ ද්‍රව්‍ය සාමාන්‍යයෙන් ජලයෙහි දිය කළ නොහැකිය. ඒවා තෙලෙහි දියවනසුලුය. ප්‍රධාන ගන්ධ සාධක ද්‍රව්‍ය අතර සාරමය තෛල (නි. මහදුරු තෙල්, කරාබුනැටි තෙල්, ලැවැන්ඩර් තෙල්) අඩංගු වේ. මේ තෙල් ගන්ධ සංවේදනය පරීක්ෂා කිරීමට යොදනු ලැබේ. නාසික සංවේදන හට ගන්වන සමහර ද්‍රව්‍ය එසේ කරන්නේ සාමාන්‍ය සංවේදන (ස්පර්ශය, උෂ්ණත්වය හා වේදනාව) උපදවන්නා වූ ස්නායු උත්තේජනය කිරීමෙන් මිස ගන්ධය උපදවන ස්නායු උත්තේජනය කිරීමෙන් නොවේ. මේ ද්‍රව්‍යවලට කටුක (නි: ඇමෝනියා), ප්‍රකෝපකාරී (නි: නයිට්රික් දුමාරය), සිසිල් (නි: මෙන්තොල්) යනාදි සංවේදන ජනිත කරවිය හැකිය. එමෙන් ම කිඹිසීම හා කඳුළු ගැලීම වැනි ප්‍රතීක ප්‍රතිඵල ද ඇති කළ හැකිය.
ස්වාදය (flavour)
ස්වාදය ඇතිවන්නේ ගන්ධයත් රසයත් එක විට උත්තේජනය වීමෙනි. ඉන් වැඩි වශයෙන් බලපාන්නේ ගන්ධයයි. ලූනු ගෙඩියක් හැපීමේ දී ඇඟිලි තුඩින් නාසය වසා ගතහොත් ලූනු ගෙඩියෙන් ලැබෙන ස්වාදය නැති වී රසයක් නැති තියුණු සංවේදනයක් පමණක් ඉතුරු වේ. එසේ ම අමිහිරි ස්වාදයක් ඇති බෙහෙතක් බොන විට අපි නොදැනුවත්ව ම හුස්ම නවතා ගන්නෙමු.
අනුවර්තනය (adaptation)
කිසියම් ගන්ධයක් දිගින් දිගට ම ආඝ්‍රාණය කිරීමෙන් ඒ ගන්ධය දැනීම මොට වන බව සාමාන්‍ය අත්දැකීමකි. එහෙත් අනික් ගන්ධ දැන ගැනීමේ සංවේදිතාව එතරම් වෙනස් නොවේ. එයින් පෙනෙන්නේ ආඝ්‍රාණයට අනුවර්තනය වීම වේගවත් බවත් ප්‍රස්තුත ගන්ධයට පමණක් සීමා වන බවත්ය.
තුලනාත්මක කාය විද්‍යාව
ගන්ධය හා රසය යන පද මූලික වශයෙන් සම්බන්ධ වී පවතින්නේ මිනිස් අත්දැකීම්වලටය. මත්ස්‍යයන් ආහාර "ආඝ්‍රාණය" කරන්නේ ප්‍රධාන වශයෙන් ශරීර පෘෂ්ඨයේ හැමතැනම පිහිටා ඇති රසාංකුර මගිනි. එහෙත් නියම ආඝ්‍රාණ ඉන්ද්‍රිය නම් ඔවුන්ගේ නාසාකුහර යැයි සැලකීම යුක්ති සහගත විය හැකිය. උභයජීවීන්ගේ ද උරගයන්ගේ හා කුරුල්ලන්ගේ ද ආඝ්‍රාණ ශක්තිය එතරම් දියුණු වී නැත. ක්ෂීරපායී සත්වයන් අතුරෙන් කෘන්තකයන්ට ගන්ධ සංවේදය ඇත්තේ මඳ වශයෙනි. එහෙත් බල්ලාගේ ආඝ්‍රාණ සංවේදය මිනිසාගේ ආඝ්‍රාණ සංවේදයට වඩා තීව්‍රය. ආහාරයෙන් තෘප්තිමත් වීමට ද ආහාර දිරවීමට ද තම වටපිටාවෙන් ආස්වාදයක් ලබාගැනීමට ද දුගඳ දෑ මඟහැරීමට ද ආඝ්‍රාණය මිනිසාට උදවු වෙයි. සුවඳ විලවුන් තනන්නා අතිදක්ෂ ලෙසත් සියුම් ලෙසත් මිනිසාගේ මේ ගන්ධ සංවේදිතාව ප්‍රයෝජනයට ගනී.
අපෘෂ්ඨවංශින් වැඩි හරියක (නි: මුහුදුමල්, පණුවා, කෘමියා හා ගොළුබෙල්ලා) රසායනික සංවේදනය හොඳින් වැඩී තිබේ. එහෙත් රසයත් ගන්ධයත් අතර වෙනසක් ඔවුන්ට නොදැනේ.
(සංස්කරණය: 1965)
