ආබු කන්ද
රාජපුතානාවේ සිරෝහි රාජ්‍යයේ දකුණු දෙස පිහිටා ඇති මේ කන්ද අරවල්ලි කඳුවැටියේ කොටසක් වශයෙන් හැඳින්වෙතත් එය සම්පූර්ණයෙන් එයින් වෙන් වූවකි. අඩි 5,650ක් උස් වූ එහි ප්‍රධාන ශිඛරය ගුරුශිඛර් නමින් හැඳින්වෙයි. මේ කන්ද ජෛනයන්ගේ ශුද්ධ පර්වත පහෙන් ද එකකි. (අනික් සතර ශත්‍රැඤ්ජය, සමෙත් ශිඛර්, ගිර්නාර් සහ චන්ද්‍රගිරිය.) ආබු කන්දේ සහ ඒ අවට ප්‍රදේශයේ තිබී හමුවී ඇති ශිලාලිපි සංඛ්‍යාව 298කට අධිකය. මෙයින් සමහරක් ඉතා කෙටි ලිපිය. මේ ශිලාලිපි ක්‍රිස්තු 10, 11 යන ශතවර්ෂවලට අයත්ය. කන්දේ නැගෙනහිර කෙළවරේ විලක තිබී හමුවූ ශිලාලිපියක වසිෂ්ඨගේ කෝපයෙන් ජනිත වූ කුමරකුගෙන් ඇති වූ රජ පෙළපතක් පිළිබඳව විස්තර වේ. තවත් ශිලාලිපියක විශ්වවර්ණ වංශයේ උපන් ධවල නමැති නරපතියකුගේ ජයග්‍රහණ හා ඔහුගේ පුණ්‍ය ක්‍රියාදිය ගැන සඳහන් වේ. මහාහාරත වන පර්වතයේ සහ පද්මපුරාණයේ සඳහන් වන වසිෂ්ඨ ආශ්‍රමය පිහිටි ස්ථානය ද මෙම කන්ද වශයෙන් සලකනු ලැබේ.
පුරාණයේදී නන්දිවර්ධන, අර්බුධාවල යන නම්වලින් හැඳින්වුණු ආබු කන්ද මධ්‍යකාලීන යුගයෙහි විසූ පරමාර, වාලුක්‍ය ආදි ඉන්දියානු රාජ වංශිකයන්ගේ රාජධානියක් විය. චාලුක්‍ය වංශික කුමාරපාල රජු විසින් කරවන ලද ශ්‍රීවීර මන්දිරය ඒ කඳු මුදුනෙහි පිහිටියේය. මෙහි පිහිටි අනෙකුත් ගොඩනැඟිලි අතර විශේෂ වැදගත් කමක් උසුලන්නේ පැරැණි ජෛන විහාර කිහිපයකි. විහාර මන්දිරයන් පිහිටි ජෛන තීර්ථය දිල්වාරා නමින් හැඳින්වේ. පොළෝ මට්ටමේ සිට අඩි 4,000කට වඩා ඉහළින් කඳු බෑවුමෙහි පිහිටි මෙම විහාර පන්තිය ගුජරාටි ගෘහනිර්මාණ සම්ප්‍රදායයේ ඉතාමත් දියුණු අවධිය පිළිබිඹු කරන උසස් නිර්මාණයෝයි. ප්‍රධාන වශයෙන් ගැණෙන මන්දිර සතර අතුරින් විමල වසාහි සහ ලුන වසාහි නමැති මන්දිරද්වය ඉතා වැදගත් වේ.
විමල වසාහි මන්දිරය පළමුවන භීම දේව නමැති චාලුක්‍ය රජුගේ ඇමතියකු වූ විමල නමැත්තා විසින් 1031 දී කරවන ලද බව එහි වූ ශිලාලිපියක සඳහන් වේ. ආදිනාථ නොහොත් ඍෂභනාථ නම් වූ පළමුවන ජෛන තීර්ථඩ්කරයන් සඳහා කැප වූ මෙම ගොඩනැඟිල්ල එක එල්ලේ පිහිටි මුලගභාර (ප්‍රධාන ප්‍රතිමාගෘහ), ගූඪ මණ්ඩප සහ සභා මණ්ඩප යන කොටස් වටකොට සැදි කුඩා පිළිමගෙවල් (දේවකුලික) පෙළින් යුක්ත වේ. ආදිනාථ ජිනවරයන්ගේ වැඩ සිටි පිළිමය පිහිටා තුබුණු ප්‍රධාන පිළිමගෙය කාලවර්ණ ගලින් තැනුණු අතර අවශේෂ කොටස් කිරිගරුඬින් නිමැවිණි. සාමාන්‍යයෙන් මෙය බටහිර ඉන්දියාවේ පැරණි බෞද්ධ ලෙන් විහාරයක සැලැස්මට සමානය. එසේ වුව ද බෞද්ධ විහාරයන් වටා පිහිටා ඇති කුටි භික්ෂූන්ගේ ලැගුම් ගෙවල් වශයෙන් පාවිච්චි කළ අතර ජෛනයෝ එබඳු කුටි කුඩා පිළිම ගෙවල් වශයෙන් යෙදුහ.
ලූන වසාහි මන්දිරය 1230 දී තේජපාල නමැත්තකු විසින් කරවන ලද හෙයින් තේජපාල මන්දිරය යයි ද හැඳින්වේ. මෙය නේමිනාථ නමැති දෙවිසිවන තීර්ථඩ්කරයාණන් සඳහා කැප වූවකි. විහාරයේ සාමාන්‍ය සැලැස්ම විමල වසාහි මන්දිරයට සමානය. මෙහි ද ප්‍රධාන ප්‍රතිමාගෘහය කාලවර්ණ ගලින් තැනිණි. සෙසු කොටස් සියල්ල කිරිගරුඩින් නිමවා තිබේ.
ආබු කන්දේ පිහිටි සෑම ජෛන විහාරයක් ම චතුරස්‍ර අංගණයකින් වටවී ඇත්තේය. විහාරයන්ගේ බාහිර දර්ශනය ඉතා චාම්ය. පිටත බිත්තිවල කැටයම් නොමැත. මීට ඉඳුරා වෙනස් වූ අභ්‍යන්තරය චමත්කාරජනක විසිතුරු කැටයම්වලින් පිරී පවතී. කුලුනු සීලිම්, දොරටු, ආරුක්කු ආදි මන්දිරාභ්‍යන්තරයට අයත් හැම කොටසක් ම රන් රිදීයෙන් කළ ඉතා සියුම් කැටයමින් ගහනය.
ගෙවල් තුළ පිහිටුවා ඇති ජින ප්‍රතිමා සහ දේවකුලිකයන්හි වූ කුඩා ජින ප්‍රතිමා හැරුණු විට ඒ ඒ විහාරයන් කරවූවන්ගේ ප්‍රතිරූප ද මෙම විහාරයන්හි දක්නට ලැබෙන මූර්ති අතුරෙහි වේ. මෙම ප්‍රතිමා හා අනේකවිධ කැටයම් රාශිය මධ්‍ය කාලීන භාරතයේ කලාසාම්ප්‍රදායික ලක්ෂණ මැනැවින් පිළිබිඹු කරයි.
අලංකාරයෙන් හා දර්ශනීයත්වයෙන් ආබු ජෛන විහාර ලොව පැරණි කලා නිර්මාණයන් අතර අද්විතීය ස්ථානයක් ගෙන ඇත. තුදුස්වන සියවසේ මැදි භාගය වන විට මෙම නිර්මාණයන්ගෙන් සමහරක් මුස්ලිම් ආක්‍රමණිකයන් අතින් විනාශයට පත් විය.
(සංස්කරණය: 1965)
