ආර්මීනියාව
මෙකල ආර්මීනියාව වශයෙන් සලකනු ලබන්නේ 1936 දී සෝවියට් රුසියාවේ ප්‍රධාන ප්‍රදේශයක් බවට පත් වූ ආර්මීනියානූ සෝවියට් සමාජවාදී සමූහාණ්ඩු රාජ්‍යය නමින් හැඳින්වෙන ප්‍රදේශය වේ. එය 1936 දක්වා ට්‍රාන්ස්කොකේසියානු සෝවියට් පැඩරල් සමාජවාදී සමූහාණ්ඩු රාජ්‍යයේ කොටසක්ව පැවතිණ. කළු මුහුදටත් කොකේසස් කඳුවලටත් දකුණින් සුළු ආසියාවේ පැවැති පැරැණි ආර්මීනියාවට වර්තමාන ආර්මීනියානු සෝවියට් සමාජවාදී සෝෂලිස්ට් සමූහාණ්ඩුව සහ නැගෙනහිර තුර්කිස්ථානය ඇතුළත් විය. තුර්කිය, අයිරානය සහ සෝවියට් රුසියානු ප්‍රදේශ වන ජෝර්ජියාව සහ අසර්බෛජානය යන මේවායින් වට වූ වර්තමාන ආර්මීනියාව වර්ග සැතපුම් 11,583ක් පමණ විශාලය. 1962 දී මෙහි ජනගහනය 1,958,000 විය. ආර්මීනියාවේ අගනුවර එරෙවාන් (යෙරෙවාන්) ය. එහි ජනගහනය (1962) 583,000කි.
වැඩි වශයෙන් උස් සමභූමියක් වන මෙහි සාමාන්‍ය උස අඩි 6,000—8,000කි. සානුවෙහි තැනින් තැන වඩා උස් නොවූ කඳුවැටි සහ යමහල් තිබේ. තෘතීයික යුගයේ ක්‍රියාකාරී යමහලක්ව තිබෙන්නට ඇතැයි සලකනු ලබන අලගෝස් (13,435) ප්‍රධාන ශිඛරයයි. සාංගා අතු ගංගාව සහිත අරක්ස් හෙවත් ආරාස් ගඟ මෙහි ප්‍රධාන ගංගාවයි. හිම දියවන කාලයේ දී එය අන්තරායදායකය. යමහල්වලින් වට වූ සෙවාන් හෙවත් ගක්චා විල මෙහි ප්‍රධාන මිරිදිය ජලාශයයි. එය වර්ග සැතපුම් 540ක් විශාලය.
විශාල සාගරවල බලපෑමෙන් ඈත් වී පිහිටි නිසා මෙහි මහාද්වීපික දේශගුණයක් ඇත. ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පැ. 62°−75°කි. ශීත ඍතුවේ දී එය පැ. 12° දක්වා බසී. සාමාන්‍ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනය අඟල් 12–25කි.
දියළු පසින් යුත් ගංගා නිම්නවල සහ යමහල් පසින් යුත් කඳු බෑවුම්වල ජලසම්පාදන ක්‍රම යොදා කෙරෙන ගොවිතැන් දියුණුය. අර්තාපල්, බීට් හා තිරිඟු ද මිදි ආදි පලතුරු ද කපු සහ දුම්කොළ ද මෙහි ප්‍රධාන වැවිලිය. ආර්මීනියාවේ ප්‍රධාන ගොවිබිම් ආරාස් නිම්නය ආශ්‍රිතව ඇතත් සමහර කඳු බෑවුම්වල ද බාර්ලි, තිරිඟු, අර්තාපල් ආදිය වවනු ලැබේ. වර්ෂාව අඩු ස්ටෙප් තණ බිම්වල ප්‍රධාන වශයෙන් ගවයන් සහ බැටළුවන් ඇති කරති. පට පණුවන් ඇති කිරීම ද මෙරට දක්නා සැලකිය යුතු කර්මාන්තයකි. සීනි සෑදීම සඳහා ලෙනිනාකාන් අවට බීට් බහුලව වවනු ලැබේ.
මෙහි ඛනිජ ධනය බහුලය. සෝවියට් රුසියාවේ උපදින තඹවලින් 1/3ක් මෙහි ඇති ආකරවලින් හාරා ගනු ලැබේ. මොලිබ්ඩිනම්, තුත්තනාගම් ආදී ලෝහ වර්ග මෙන්ම යකඩ, ලුණු, කිරිගරුඬ සහ හුනුගල් ආදිය ද මේ ප්‍රදේශයෙන් ලැබේ.
නවීන කර්මාන්ත ශීඝ්‍රයෙන් දියුණු වී ඇති ආර්මීනියාවේ ගල් අඟුරු නැති පාඩුව ජලවිදුලි බලය නිසා මඟහැරී තිබේ. සෙවාන් විල සහ සාංගා ගඟ ආශ්‍රිත ජලවිදුලි බල මධ්‍යස්ථාන කීපයක් ම වෙයි. ආර්මීනියාවේ අගනුවර වන එරෙවාන් හෙවත් යෙරෙවාන් අසල රටේ කර්මාන්තවලින් වැඩි හරියක් ම කරනු ලැබේ. පලතුරු ඇහිරීම සහ වයින් පෙරීම ද රෙදි, කෘත්‍රිම රබර්, ඔරලෝසු ආදිය නිපදවීම ද මෙහි ප්‍රධාන කර්මාන්තය. කඳුකර පළාත්වල දැව කර්මාන්තය ද ලෝරි දිස්ත්‍රික්කයේ සතුන් ඇති කිරීම හා සම් පදම් කිරීම ද ලෙනිනාකාන්හි සීනි කර්මාන්තය සහ කපු පිළී විවීම ද විශේෂයෙන් දියුණුය.
මෙහි ප්‍රධාන දුම්රිය මාර්ගය වැටී ඇත්තේ ආරාස් නිම්නය ඔස්සේය.
වර්තමාන ආර්මීනියාවේ අධ්‍යාපනය මනාව සංවිධානය වී පවතී. එරෙවාන්හි ආර්මීනියානු විද්‍යායතනයක් සහ වෛද්‍ය විද්‍යාලයක් ද රජයේ නෘත්‍ය ශාලාවක් ද වෙයි. කලා සහ විද්‍යා පිළිබඳ පුහුණුව ලබාදෙන ආයතන රාශියක් රට පුරා තිබේ.
ඉන්දු-යුරෝපීය ගෝත්‍රිකයන් වන සිමේරියානුන් ආදීන් නිසා ආර්මීනියාවේ ආර්‍ය්‍ය භාෂාව පැතිරිණැයි විශ්වාස කරනු ලැබේ.
ඉතිහාසය
ආර්මීනියන්වරු ඛල්දියන්, ෆ්‍රිජියන් හා සිමේරියන් වැනි ජාතීන් කිහිපයකගේ සම්මිශ්‍රණයෙන් බිහිවුණු ජාතියකි. ඔවුන්ගේ ඉතිහාසය ඉතා පැරණි එකකි. ජනප්‍රවාදයට අනුව ආර්මීනියා රාජ්‍යය මුලින් ම පිහිටුවනු ලැබූයේ නෝවාගෙන් පැවත එන්නෙකැයි සැලකෙන හේග් හෙවත් හේක් නමැත්තකු විසින් 'ලේක්වැන්' ප්‍රදේශයේය. මොහුගේ පරම්පරාවේ රජවරුන් විසින් මේ රාජ්‍යය අවුරුදු සිය ගණනක් පාලනය කරනු ලැබූ බව ද කියති.
ක්‍රි.පූ. නවවන සියවසේ සිට ක්‍රි.පූ. හවන සියවස දක්වා කාලය තුළ ආර්මීනියාව නිදහස් රටක් වශයෙන් පැවති නමුදු එය නිරතුරුව ම සතුරු ආක්‍රමණයන්ට භාජන වූ බව පෙනේ. ක්‍රි.පූ. නවවන සියවසේ සිට ඇසිරියන්වරුන් වරින් වර ආර්මීනියාව ආක්‍රමණය කළ නමුත් ඔවුන්ට එය යටත් කර ගැනීමට නොහැකි විය. ක්‍රි.පූ. හත්වන සියවසේ දී පමණ ආර්මීනියාව මීඩියන්වරුන්ගේ ආක්‍රමණයන්ට ද ගොදුරු විය. ඔවුන්ගෙන් පසු ආර්මීනියාව ආක්‍රමණය කරන ලද්දේ පර්සියන්වරුන් විසිනි. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් හවන සියවසේ දී එරට පර්සියානු අධිරාජ්‍යයේ පළාතක් බවට පත්විය. ක්‍රි.පූ. 331 දී පමණ මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් මේ ප්‍රදේශය ආක්‍රමණය කර යටත් කර ගත්තේය. ඇලෙක්සැන්ඩර් රජුගේ මරණයෙන් පසු ආර්මීනියාව සිරියාවේ සෙලූකස් නිකේටර් රජුගේ අධිරාජ්‍යයට එක් විය. සෙලූකස් රාජ්‍යයේ පාලනය යටතේ කලක් පැවති මේ ප්‍රදේශය පසු කලෙක ග්‍රීක, රෝම හා පර්සියානු යන රාජ්‍ය තුන අතර කොටස් වශයෙන් බෙදී ගියේ ය. ක්‍රි.පූ. 189 දී සෙලූසිඩ් වංශිකයකු වූ තුන්වන ඇන්ටියෝකස් රජු (ක්‍රි.පූ. 223-187) මැග්නේසියාව අසල දී රෝමවරුන්ට පරාජය වීම නිසා ආර්මීනියන්වරුන්ට ඔවුන්ගේ නැති වී ගිය නිදහස යළිත් ලබා ගත හැකි විය. ආර්ටක්සියාස් රාජවංශයේ මහා තෛග්‍ර‍ෙනීස් රජු (ක්‍රි.පූ. 94–56) ආර්මීනියාව මුළුමනින් ම වාගේ නැවතත් ආර්මීනියන්වරුන්ට ලබා දුන් බව පෙනේ. ආර්මීනියා රාජ්‍යය එකල රෝම අධිරාජ්‍යයට හා පර්සියානු අධිරාජ්‍යයට මැදිව තිබීමත් තෛග්‍ර‍ෙනීස් රජුගේ බලකාමයත් නිසා එය රෝම අධිරාජ්‍යයත් සමඟ යුද්ධයකට පැටලිණි. එහි ප්‍රතිඵලය වූයේ ආර්මීනියාව රෝම අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් බවට පත්වීමය. එසේ වුව ද ආර්මීනියාව කෙරෙහි පර්සියානු අධිරාජ්‍යයේ ඇඟිලි ගැසීම නොනැවතුණි. කරුණු මෙසේ පවතිද්දී පර්සියානු අර්ෂකුනි වංශයට අයත් තිරිඩේටීස් I කුමරා රෝම ආධිපත්‍යය යටතේ ආර්මීනියාවේ රජු වශයෙන් නීරෝ විසින් පිළිගන්නා ලදි. එම වංශයේ රජුන්ගේ කාලයේ දී ආර්මීනියාව දේශපාලන ඒකකයක් වශයෙන් නොබිඳී පැවතුණි. ඉක්බිති ආර්මීනියා රජකු වූ තිරිඩේටීස් III (238–314) ක්‍රිස්තියානි (කතෝලික) ආගම වැලඳ ගැනීම නිසා ඔහුගේ යටත්වැසියන් ද කතෝලික ආගම වැලඳ ගත්තෙන් ආර්මීනියාව ක්‍රිස්තියානි රාජ්‍යයක් බවට පෙරළිණි. මෙයින් උදහස් වූ පර්සියන්වරු ආර්මේනියාවට පහර දුන්හ. එහි ප්‍රතිඵලය වූයේ ක්‍රි.ව. 384 දී පමණ ආර්මීනියාව රෝම අධිරාජ්‍යය හා පර්සියන් අධිරාජ්‍යය අතර බෙදී යෑමය. මෙයින් පසු පර්සියන්වරුන් ක්‍රිස්තියානි ආගම අදහන්නවුන්ට විරුද්ධව දැඩි ලෙස ක්‍රියා කිරීම නිසා ආර්මීනියාවේ ජාතික පිබිදීමක් ඇතිවිය. එහෙත් ආර්මීනියාව පර්සියන්, රෝම, හූණ, ඛසාර් සහ අරාබි යන ජාතීන්ගේ ආක්‍රමණයන්ට වරින්වර ගොදුරුවීම නිසා ඒ ජාතික ප්‍රබෝධය වැඩිකල් නොපැවතිණ. 7 වන සියවසේ දී පර්සියානු අධිරාජ්‍යය අරාබීන් යටතට පත්වීමෙන් පසු පර්සියානුන්ගේ ආධිපත්‍යය යටතේ පැවති ආර්මීනියානු පෙදෙස් ඉස්ලාමික අරාබීන්ගේ ආධිපත්‍යය යටතට පත්විය.
9 වන සියවසේ දී රෝම (බයිසන්ටයින්) අධිරාජ්‍යයේ සහ ඉස්ලාමික අධිරාජ්‍යයන්හි ද දුර්වලත්වයෙන් ප්‍රයෝජන ගත් බග්රතුනි නම් වංශයට අයත් වූවෝ ආර්මේනියාව මුදා ගත්හ. 886 දී එම වංශයේ අෂොට් II රජ බයිසන්ටයින් හා ඉස්ලාම් දෙපාර්ශ්වය විසින් ම පිළිගන්නා ලදි. එකොළොස් වන සියවසේ මධ්‍ය භාගය දක්වා ආර්මීනියාව බග්රතුනි රාජවංශය යටතේ පාලනය විය. ඔවුන්ට ඒ වකවානුවේ දී (විශේෂයෙන් ම නවවන සියවසේ දී) අරාබි, සෙල්ජුක් තුර්කි වැනි ප්‍රබල සතුරන්ට වුව ද සාර්ථක ලෙස මුහුණ පෑමට තරම් ශක්තියක් තුබුණු බව පෙනේ. එහෙත් එකොළොස්වන සියවසේ අවසාන හරියේ දී සෙල්ජුක් තුර්කිවරුන්ගේ දරුණු ප්‍රහාරයන්ට මුහුණ දිය නොහැකිව රාජවංශය ඇද වැටුණේය. මේ කාලයේ දී ආර්මීනියාවේ බටහිර දෙසට සංක්‍රමණය වී ගිය ආර්මීනියානු ජාතිකයන් පිරිසක් විසින් රූබන් නමැති කුමාරයකු යටතේ සිලීසියාහි 'සුළු ආර්මීනියාව' නමින් රාජ්‍යයක් පිහිටුවා ගනු ලැබීය. 1375 දී මමෙලුක්වරුන්ගේ ආක්‍රමණයෙන් විනාශ වන තුරු ම මේ රාජ්‍යය එහි පැවතුණි. තුදුස්වන සියවස හරියේ දී මොංගල් ජාතික ටිමූර් (බ.) විසින් මහා ආර්මීනියාව ද ආක්‍රමණය කොට යටත් කර ගන්නා ලදි. එහෙත් දහසය වන සියවසේ දී මොංගල්වරුන්ට ද අහිමි වූ ආර්මීනියාව මුළුමනින් ම වාගේ ඔටෝමාන් තුර්කි රාජ්‍යය යටතට පත්විය. දහහත්වන සියවසේ දී පර්සියන්වරු නැවත වරක් ආර්මීනියාවෙන් කොටසක් අල්ලා ගත්හ. දැනට ආර්මීනියානු සෝවියට් සමාජවාදී සමූහාණ්ඩුව නමින් හැඳින්වෙන ට්‍රාන්ස් කොකේසියා ප්‍රදේශය 1813 දී රුසියන්වරුන් විසින් අයත් කර ගන්නා ලදි. 1828, 1878 කාලයන්හි දී තවත් ආර්මීනියානු ප්‍රදේශ රුසියාව විසින් අල්ලා ගන්නා ලදි. ක්‍රි.ව. 1894ටත් 1915ටත් අතර කාලය ආර්මීනියා ඉතිහාසයේ ඉතා ම අඳුරු යුගයක් ලෙස සැලකිය හැක්කේ රුසියන් ආක්‍රමණිකයන්ට උදවු කළහ යි ආර්මීනියන්වරුන්ට චෝදනා නඟමින් එම රාජ්‍යය සම්පූර්ණයෙන් ම විනාශ කිරීමට දෙවන අබ්දුල් හමීද් නමැති තුර්කි සුල්තාන්වරයා උත්සාහ කිරීම නිසාය. මෙයට එරෙහි වූ ආර්මීනියානුවරු වෑන් ප්‍රදේශයේ දී කැරලි ගැසූහ. මේ කැරැල්ල සාර්ථක වූයෙන් රුසියානුන්ගේ සහාය ද ඔවුන්ට ලැබිණ. 1917 දී රුසියානුන් ඇති කළ ට්‍රාන්ස් කොකේසියානු සමූහාණ්ඩුව 1918 දී ජෝර්ජියාව, අසර්බෛජානය හා ආර්මීනියාව යනුවෙන් සමූහාණ්ඩු තුනකට කැඩිණි. 1920 දී අත්සන් තබන ලද සේව්ර ගිවිසුම නිසා රුසියානු ආර්මීනියාව හා තුර්කි ආර්මීනියාව ඒකාබද්ධ කොට නිදහස් මහා ආර්මීනියාව පිහිටුවන ලදි. ඒ අවුරුද්දේ ම ආර්මීනියාවේ ආධිපත්‍යය රුසියානු කොමියුනිස්ට් පක්ෂයට අයිති විය. 1922 දී අසර්බෛජානය හා ජෝර්ජියාව ආර්මීනියාව හා ඒකාබද්ධ කොට ට්‍රාන්ස් කොකේසියානු සෝවියට් සමාජවාදී සමූහාණ්ඩු රාජ්‍යය පිහිටුවනු ලැබීය. එහෙත් 1936 දී මේ සමූහාණ්ඩුව කොටස්වලට බෙදූ අවස්ථාවේ දී ආර්මීනියාව එයින් වෙන් කොට ගෙන 'ආර්මීනියානු සෝවියට් සමාජවාදී සමූහාණ්ඩුව' නමින් වෙන ම රාජ්‍යයක් හැටියට පිළිගන්නා ලදි. එය දැන් සමාජවාදී සෝවියට් සමූහාණ්ඩු සංගමයට අයිති සමූහාණ්ඩු රාජ්‍යයන් 16න් එකකි.
(සංස්කරණය: 1965)
