ආර්ය අෂ්ටාඞ්ගික මාර්ගය
බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් අවබෝධ කළ චතුස්සත්‍ය (බ.) ධර්මයන් අතුරෙහි 'දුක්ඛ නිරෝධගාමිනී පටිපදා' නම් වූ සතරවැනි ආර්යසත්‍යය 'ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ග' නම් වෙයි. සච්චවිභංග දේශනායෙහි දී දුක්ඛනිරෝධයට යන පටිපදා (පිළිවෙත) නම් වූ ආර්යසත්‍යය කවරේ ද (තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරිය සච්චං) යන ප්‍රශ්නය තබා මේ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය ම යයි (අයමෙව අරියො අට්ඨංගිකො මග්ගො) මග්ග විභංගයෙහි දේශනා කළ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය ම දක්වන ලද්දේය. එහෙයින් දුක්ඛනිරොධගාමිනී ප්‍රතිපදාර්යසත්‍ය වූයේත් ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ග වූයේත් එකක් ම බව පැහැදිලිය.
ඒ ඒ මාර්ගයෙන් නැසිය යුතු කෙලෙසුන් කෙරෙන් දුරුව සිටි හෙයින් ද නිර්දෝෂ වූ ආර්යභාවය සිදුකරන හෙයින් ද සතර ආර්යඵලයට පමුණුවන හෙයින් ද මාර්ගය 'ආර්ය' නම් වෙයි. සම්‍යග්දෘෂ්ටි ආදි අංග අටක් ඇති හෙයින් අෂ්ටාංගික නම් වෙයි. අංග සමූහය එක් වූ තැන මාර්ගය වෙයි යන අර්ථයි. නිවන කැමැතියන් විසින් ගවේෂණය කරන හෙයින් (සොයන හෙයින්) හෝ නිවන අරමුණු කිරීම් වශයෙන් පැමිණෙන හෙයින් හෝ කෙලෙසුන් නසමින් යේ නුයි හෝ මාර්ග නම් වේ.
ඒ මාර්ගය මෙසේය:
1. සම්මාදිට්ඨි 2. සම්මාසංකප්ප 3. සම්මාවාචා 4. සම්මාකම්මන්ත 5. සම්මාආජීව 6. සම්මාවායාම 7. සම්මාසති 8. සම්මාසමාධි යනුයි.
1. තෘෂ්ණාව හැර තුන්බිමට අයත් පංචස්කන්ධ ධර්මයෝ දුක යයි දැනීම, ප්‍රත්‍යය සහිත වූ තෘෂ්ණාව දුක් ඉපදීමේ හේතුව (දුක්ඛ සමුදය) යයි දැනීම, ඒ දුක හා සමුදය යන දෙදෙනාගේ නොපැවැත්ම දුක්ඛනිරෝධයයි දැනීම, ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය දුක්ඛ නිරොධගාමිනීපටිපදාව යයි දැනීම යන මේ චතුස්සත්‍යයන් පිළිබඳ ඥානය සම්මාදිට්ඨි නම් වෙයි.
2. පස්කම් සුව පිළිබඳ වූ කාමසංකල්පනායෙන් නික්මගිය නෛෂ්ක්‍රම්‍ය සංකල්පය, ව්‍යාපාද චේතනායෙන් තොර වූ අව්‍යාපාද සංකල්පය, පරහිංසාචේතනායෙන් තොර වූ අවිහිංසා සංකල්පය යන ලක්ෂණ තුන සම්මාසංකප්ප නම් වෙයි.
3. මුසා බිණීමෙන් (බොරු කීමෙන්) වෙන් වීමය, පිසුනුබස් (කේලාම්) කීමෙන් වෙන්වීමය, රළුබස් බිණීමෙන් වෙන්වීමය, නිරර්ථක වූ හිස් වදන් බිණීමෙන් වෙන්වීමය යන සතර වැදෑරුම් වාක්සුචරිතය සම්මාවාචා නම් වෙයි.
4. පරපණ නැසීමෙන් වෙන්වීමය, අනුන් අයත් දැය සොරා ගැනීමෙන් වෙන්වීමය, කාමයෙහි මිසහසරින් (වරදවා හැසිරීමෙන්) වෙන්වීමය යන තුන් වැදෑරුම් කායසුචරිතය සම්මාකම්මන්ත නම් වෙයි.
5. එක්විසි වැදෑරුම් අනේසනයෙන් දිවිපැවැත්ම යයි කියන ලද මිත්ථ්‍යා ආජීවය හැරපියා දැහැමෙන් සෙමෙන් ලද සිව්පසයෙන් දිවි පැවැත්වීම සම්මා ආජීව නම් වෙයි.
6. යමෙක් සිය සිත්සතන්හි පෙර නූපන් ලාමක අකුශලධර්මයන් නූපදනා පිණිස වැර වඩයි ද උපන් අකුශලධර්මයන් ප්‍රහාණය පිණිස වැර වඩයි ද පෙර නූපන් කුශලධර්මයන් ඉපදීම පිණිස වැර වඩයි ද උපන් කුශල ධර්මයන් නොනැසී බහුලව මහත්ව පැවැත්මට භාවනායෙන් සම්පූර්ණ වීම පිණිස වැර වඩයි ද මේ සතර සම්‍යක් ප්‍රධන් වීර්‍ය්‍යය සම්මාවායාම නම් වෙයි.
7. අස්සාස පස්සාසාදි කයෙහි කය අනුව බලමින්, සුඛ දුක්ඛාදි වේදනායෙහි වේදනා අනුව බලමින්, සරාගාදි චිත්තයෙහි සිත අනුව බලමින්, ස්කන්ධාදි ධර්මයෙහි ධර්මයන් අනුව බලමින්, කෙලෙස් තවන වැර ඇතිව සිහි නුවණ ඇතිව විසීම් සංඛ්‍යාත සතර සතිපට්ඨානය සම්මාසති නම් වෙයි.
8. චිතක්ක විචාර පීති සුඛ එකග්ගතා යන අංග පසින් යුත් ප්‍රථමධ්‍යානයට ද පීති සුඛ එකග්ගතා යන මෙයින් යුත් ද්විතීයධ්‍යානයට ද සුඛ එකග්ගතායෙන් යුත් තෘතීයධ්‍යානයට ද උපෙක්ඛා එකග්ගතායෙන් යුත් චතුර්ථධ්‍යානයට ද පැමිණීම නම් වූ සිව්වැදෑරුම් ධ්‍යානය සම්මාසමාධි නම් වේ.
තවද සම්මාදිට්ඨිය පූර්වභාගයෙහි නානාක්ෂණිකව නානා ආලම්බනයෙහි උපදී. මාර්ග චිත්තය උපදනා කාලයෙහි එක්විට එක ම නිවන් අරමුණෙහි උපදී. පූර්වභාග සම්‍යග්දෘෂ්ටි නම් වූ විදර්ශනා සම්‍යග්දෘෂ්ටිය වනාහි දුන්දැයෙහි විපාක ඇත (අත්ථි දින්නං) යනාදි වශයෙන් දස වැදෑරුම් සම්‍යග් දෘෂ්ටිය නොයෙක් අරමුණෙහි ඉපිද උපධිවිපාක දෙයි. මාර්ගසමංගී පුද්ගලයාහට මාර්ගාංගව උපදනා ආර්ය සම්‍යග්දෘෂ්ටිය මේ ආර්යමාර්ගයෙහි ලා අදහස් කරන ලදි. එය කෘත්‍ය වශයෙන් 'දුක්ඛෙ ඤාණං' යනාදි නම් සතරක් ලබයි.
සම්මාසංකප්ප ආදිය ද පූර්වභාගයෙහි ලෞකික චිත්තයෙහි නානා ආලම්බන ඇතිව උපදනේය. මාර්ගචිත්තය උපදනා කාලයෙහි ඒක ක්ෂණිකව එක අරමුණක් ඇතිව උපදී. ඔවුනතුරෙහි සම්මා සංකප්පය කෘතා වශයෙන් නෙක්ඛම්මසංකප්ප අව්‍යාපාදසංකප්ප අවිහිංසාසංකප්ප යන නම් තුන ලබයි. මාර්ගචිත්තයෙහි විතර්කචෛතසිකය වෙයි. සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්ත සම්මාආජීව යන තුන මාර්ගය ඉපදීමට පූර්වභාගයෙහි මුසාවාදාදියෙන් වළක්නා අවස්ථායෙහි නානාලම්බනව විරතීහු ද චේතනා ද වෙති. මාර්ගක්ෂණයෙහි විරතීහු ම වෙත්.
සම්මාවායාමය කෘත්‍ය අනුව සතර සම්‍යක් ප්‍රධාන වශයෙන් ද සම්මාසතිය සතර සතිපට්ඨාන වශයෙන් ද නම් සතරක් ලබන්නාහ. සම්මා සමාධිය වූකලි පූර්වභාගයෙහිත් මාර්ගක්ෂණයෙහිත් යන දෙතැන්හි ම සම්මාසමාධිය වේ.
මෙසේ මේ සම්මාදිට්ඨි ආදි ධර්මයන් අටදෙනා අතුරෙහි භාග්‍යවතුන්වහන්සේ විසින් නිවන් අවබෝධ කිරීම පිණිස පිළිපන් යෝගාවචරයාහට බොහෝ උපකාර වන හෙයින් සම්මාදිට්ඨිය මුලින් ම දේශනා කරන ලද්දේය. පූර්වභාගයෙහි විදර්ශනාඥාන සංඛ්‍යාත සම්මාදිට්ඨිය අවිද්‍යා නමැති ගන අඳුර නසාලන හෙයින් පඤ්ඤාපජ්ජොත යයි ද කෙලෙස් නමැති සොරුන් වනසාලන හෙයින් පඤ්ඤාසත්ථ හෙවත් නුවණ නමැති අවියෙකැයි ද වදාරන ලද්දේය. මෙසේ නිවනට පිළිපන් යෝගාවචරයාහට බොහෝ උපකාර වන බව නිසා සම්මාදිට්ඨිය පළමුකොට වදාරන ලද්දේය.
සම්මාදිට්ඨියට බොහෝ උපකාර වන ධර්මය පූර්වභාග විතර්ක සංඛ්‍යාත සම්මාසංකප්පයයි. රන්කරුවකු කහවණු රැසක් ලැබ අතින් පෙරළ පෙරළා ඇසින් බලා එහි හොඳ නරක විමසන්නාක් මෙන් පූර්වභාගයෙහි විතර්කයෙන් විතර්කණය කොට විදසුන් නුවණින් බලා කාමාවචරාදි ධර්මයන් හැඳිනගන්නා හෙයින් සම්මාදිට්ඨියට අනතුරුව සම්මාසංකප්පය වදාරන ලදි. සම්මාසංකප්පය වූකලි සම්‍යග්දෘෂ්ටියට මෙන් ම සම්‍යග් වචනයට ද උපකාර වෙයි. විතර්ක විචාර දෙකින් නිශ්චය කොට වචන කථා කරන හෙයිනි. මෙකරුණෙන් සම්‍යක්සංකල්පයට අනතුරුව සම්‍යග් වචනය වදාරන ලදි.
ලොවැ මහජනයා පළමුව වචනයෙන් සංවිධාන කොට අනතුරුව කයින් කර්මාන්තයෙහි යෙදෙයි. එහෙයින් වචනය කායකර්මයට උපකාර වේ නුයි සම්‍යග්වචනයට අනතුරුව සම්‍යක්කර්මාන්තය වදාරන ලදි. සතරවැදෑරුම් වාග්දුශ්චරිතය ද තුන් වැදෑරුම් කායදුශ්චරිතය ද දුරු කොට කායවාක් සුචරිතය පුරන්නාහට ම ආජීවාට්ඨමකසීලය පිරෙන හෙයින් සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්ත දෙකට අනතුරුව සම්‍යගාජීවය වදාරන ලද්දේය. සීලයෙන් පිරිසිදු වූ දිවිපැවතුම් ඇත්තහු විසින් එයින් නොනැවතී හැම ඉරියව්වෙහි නොපමාව සතර සම්‍යක්ප්‍රධානවීර්‍ය්‍යයෙන් යුක්ත විය යුතු බව දක්වන්නට ඊට අනතුරුව සම්‍යග්ව්‍යායාමය වදාරන ලද්දේය. පටන්ගන්නා ලද වීය්‍යර්‍ ඇත්තහු විසින් කාය වෙදනා චිත්ත ධම්ම යන සතර වස්තුයෙහි සිහි එළවා විසිය යුතු බව දක්වන්නට ඊට අනතුරුව සම්මාසති වදාරන ලදි.
සම්මාසතිය ඇති කල්හි කුසල් අරමුණෙහි සිත එකඟ කිරීමට හැකි වේ නුයි සම්මාසතියට අනතුරුව සම්මාසමාධිය වදාරන ලද්දේයි.
ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ග සංඛ්‍යාත මාර්ගසත්‍යය බුදුරජාණන්වහන්සේ ලෞකික ලෝකෝත්තර වශයෙන් දෙපරිද්දෙකින් වදාළහ. සම්මාදිට්ඨි නිද්දේසයෙහි 'දුක්ඛෙඤාණං' යනාදීන් දැක්වූ දුක්ඛ සත්‍යාදිය පිළිබඳ දැනීම පූර්වභාග අවස්ථායෙහි උපදනා සැටි යට දක්වන ලද්දේය. ලෝකෝත්තර මාර්ගය උපදනා ඇසිල්ලෙහි චතුස්සත්‍යප්‍රතිවේධය පිණිස පිළිපන් ආර්ය පුද්ගලයාගේ නිවන් අරමුණු කොට ඇති අවිද්‍යානුශය නසන ප්‍රඥාචක්ෂුස සම්මාදිට්ඨි නම් වෙයි. එසේ ම දිට්ඨි සම්පන්න පුද්ගලයාගේ මාර්ගචිත්තය සමග යෙදුණු කාමවිතර්කාදි ත්‍රිවිධ විතර්කය නසන සිත නිවන් අරමුණට නඟන ප්‍රඥාචෛතසිකය ලොකෝත්තර සම්‍යක්සංකල්ප නමි. නුවණින් දක්නහුගේ ද විතර්ක කරන්නහුගේ ද මාර්ගය සමග යෙදුණු සතර වැදෑරුම් වාග්දුශ්චරිතය සහමුලින් නසන මිථ්‍යාවාග් විරතිය සම්මාවාචා නමි. මිථ්‍යාකර්මාන්ත සමූලඝාතනය කරන ත්‍රිවිධ කායදුශ්චරිත විරතිය සම්මාකම්මන්ත නමි. සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්ත දෙදෙනාගේ පවිත්‍රභාවය සිදු කරන, කුහනාදි අනේසනයන් සහමුලින් නසන, මිථ්‍යාජීව විරතිය සම්මාආජීව නමි. සම්මාවාචා-කම්මන්ත-ආජීව යන සීලභූමියෙහි සිටියහුගේ කුසීතභාවය නසන වීර්‍ය්‍යරම්භය (වීර්‍ය්‍ය චෛතසිකය) සම්මාවායාම නමි. මෙසේ වීර්‍ය්‍ය ඇත්තහුගේ මිථ්‍යාස්මෘතිය නසන, කායානුපස්සනාදිය සම්පාදනය කරන, චිත්තයාගේ නුමුළාබව සම්මාසති නමි. මනා සිහි ඇතිව සිත රක්නහුගේ මිථ්‍යාසමාධිය සහමුලින් නසන, චිත්තයාගේ ඒකාග්‍රතාව (එකඟබව) සම්මාසමාධි නමි. මේ ලෝකෝත්තර ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයි.
තව ද මේ සම්මාදිට්ඨි ආදි මාර්ගාඞ්ග අට ලොකෝත්තර මාර්ගය සමග යෙදෙන කල්හි ආර්ය අෂ්ටාඞ්ගික මාර්ගය යි ද ලෞකිකමාර්ගසත්‍යයත් සමඟ දක්වන තැන්හි දුක්ඛනිරෝධගාමිනී පටිපදා යයි ද වදාරන ලද වෙයි. යළිදු සම්මාදිට්ඨි සම්මාසංකප්ප දෙක විද්‍යායෙහි ද ඉතිරි සම්මාවාචා ආදි සය චරණයෙහි ද සංග්‍රහ වන බැවින් තෙල ආර්යමාර්ගය විජ්ජා නමුදු චරණ නමුදු වෙයි. එසේ ම දිට්ඨි සඞ්කප්ප දෙක විදර්ශනායානයෙහි ද වාචාදි සය ශමථයානයෙහි ද සංග්‍රහ වන බැවින් සමථවිපස්සනාත් වෙයි. තවද දිට්ඨි සංකප්ප දෙක ප්‍රඥාස්කන්ධයෙහි ද වාචා කම්මන්ත ආජීව යන තුන ශීලස්කන්ධයෙහි ද වායාම සති සමාධි යන තුන සමාධිස්කන්ධයෙහි ද සංග්‍රහ වෙයි. අධිපඤ්ඤා අධිසීල අධිචිත්ත යන ශික්ෂාත්‍රයෙහි ද සංග්‍රහ වෙයි.
අෂ්ටාඞ්ගික මාර්ගයෙන් සමන්විත වූ ආර්ය ශ්‍රාවකයා දැකීමට සමර්ථ වූ ඇසින් ද ගමනට සමර්ථ වූ පාදයෙන් ද යුත් අදන්මඟට පිළිපන්නකු සෙයින් විජ්ජාචරණ සම්පන්නව විදර්ශනායානයෙන් කාමසුඛල්ලිකානුයෝගය ද ශමථයානයෙන් අත්තකිලමථානුයෝගය ද යන අන්ත දෙක දුරු කොට මධ්‍යමප්‍රතිපදාවට (මැදුම් පිළිවෙතට) පිළිපන්නේ වෙයි. ප්‍රඥාස්කන්ධයෙන් මෝහස්කන්ධය ද ශීලස්කන්ධයෙන් ද්වේෂස්කන්ධය ද සමාධිස්කන්ධයෙන් ලෝභස්කන්ධය ද ප්‍රදාලනය කොට අධිප්‍රඥා ශික්ෂායෙන් ප්‍රඥාසම්පත්තිය ද අධිශීලශික්ෂායෙන් ශීලසම්පත්තිය ද අධිචිත්තශික්ෂායෙන් සමාධිසම්පත්තිය ද යන තුන් සම්පත්තියට පැමිණ අමාමහනිවන ප්‍රත්‍යක්ෂ කෙරෙයි. මුල මැද අග යන තුන් තැන්හි කලණ වූ (ආදිමජ්ඣපරියොසාන කල්‍යාණං) සත්තිස් බෝධිපාක්ෂික ධර්ම නමැති රත්නයන්ගෙන් විසිතුරු වූ සම්මත්ත නියාම යයි කියන ලද ආර්ය භූමියට පැමිණියේ වේ.
තවද අෂ්ටාඞ්ගික ආර්යමාර්ගය එක් සන්තානයක සොතාපත්ති සකදාගාමි අනාගාමි අරහත්ත නාමයෙන් සතර වරෙක පමණක් ම උපදනේය. නිවන් ලැබීම සඳහා පිළිවෙතෙහි යෙදුණු යෝගාවචරයාහට පූර්වභාගප්‍රතිපදාවසානයෙහි පෘථග්ජන ගෝත්‍රයෙන් නැඟී ආර්යභූමියට පිවිසීමේ දී ගෝත්‍රභූ සිතින් නිවන අරමුණු කළ කල්හි ඒ ගෝත්‍රභූ සිතට අනතුරුව යට දැක්වූ සම්මාදිට්ඨි ආදි අෂ්ටාඞ්ගයෙන් ප්‍රතිමණ්ඩිත වූ සොතාපත්ති නම් පළමු වන ආර්යමාර්ගය සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාස යන සංයෝජන තුන හා අපායගාමී සියලු කෙලෙසුන් ද සමූලඝාතනය කෙරෙමින් උපදනේය. එසේ ම දෙවැනිව කාමරාග ව්‍යාපාද යන සංයෝජනයන් තුනී කෙරෙමින් අෂ්ටාඞ්ගයෙන් හෙබි සකෘදාගාමි නම් මාර්ගචිත්තය උපදනේය. අනතුරුව මාර්ගභාවනායෙහි යෙදෙන යෝගාවචරයාහට කාමරාග ව්‍යාපාදයන් සමූලයෙන් නසමින් කාමභවයෙහි ප්‍රතිසන්ධි දීමට සමර්ථ වූ සියලු කෙලෙසුන් සිඳ අනාගාමී නම් තුන්වැනි මාර්ගචිත්තය යට කී අෂ්ටාඞ්ගයෙන් උපලක්ෂිතව උපදී. මාර්ගභාවනායෙහි යෙදෙන යෝගාවචරයාහට සකල ක්ලේශයන් ප්‍රහීණ කෙරෙමින් අන්තිමේ දී අර්හන්මාර්ගචිත්තය උපදනේ වෙයි. මෙසේ ලෝකෝත්තර අෂ්ටාඞ්ගික ආර්යමාර්ගය එක් පුද්ගලයක්හුගේ සන්තානයෙහි සතර වරකින් මත්තෙහි ඉපදීමෙක් නැත. ආර්යමාර්ගයෙන් කළයුතු කිස එතෙකින් අවසාන වන හෙයිනි.
තවද මේ ආර්ය අෂ්ටාඞ්ගික මාර්ගය යම් ශාසනයෙක්හි නොලැබේ නම්, ඒ ශාසනයෙහි සෝවාන් ඵලයට පැමිණි පළමුවන ශ්‍රමණයාත් සකෘදාගාමී ඵලයට පැමිණි දෙවැනි ශ්‍රමණයාත් අනාගාමී ඵලය ලැබූ තුන්වැනි ශ්‍රමණයාත් රහත් වූ සතරවැනි ශ්‍රමණයාත් යන ශ්‍රමණයන් සතර දෙන ඇති නොවන බව බුදුරදුන් විසින් ම සුභද්‍රකාණ්ඩයෙහි දී වදාරන ලද්දේය. එහෙයින් ම සෝතාපන්නාදි ආර්ය පුද්ගලයන් නොලැබෙන අන්‍යශාසනයෙක ආර්ය අෂ්ටාඞ්ගික මාර්ගය ද නොලැබෙන බව සැලකිය යුතුය. යම්තාක් කල් බුද්ධශ්‍රාවක වූ භික්ෂූහු ආර්යමාර්ග සඞ්ඛ්‍යාත දුඃඛනිරොධගාමිනී ප්‍රතිපදායෙහි හැසිරෙත් නම් ඒතාක් ම ලෝකය රහතුන්ගෙන් හිස් නොවන්නේ යයි ද ප්‍රකාශ වී ඇත.
(සංස්කරණය: 1965)
