ඉඳිකටුසෑය
මිහින්තලා පර්වත පාමුල සිට යාර 300ක් පමණ බටහිරින් යාර 193ක දිගින් හා යාර 113ක පළලින් යුක්ත වූ ප්රදේශයක් තුළ පිහිටියාවූ මධ්යකාලීන බෞද්ධ සිද්ධස්ථානයක නෂ්ටාවශේෂ අතුරෙහි දක්නා ලැබෙන දුර්ලභ ගණයේ ස්තූපයකි. මහායාන බෞද්ධයන්ගේ නිර්මාණයක් බව පෙනෙන මේ සිද්ධස්ථානයට අයත් වූ සංඝාරාම හා පූජාගෘහ කිහිපයකත් විශාල පොකුණකත් නෂ්ටාවශේෂ ද එහි දක්නට ලැබේ. සිද්ධස්ථානයට අයත් වූ භූමි ප්රදේශය ගල් බැම්මකින් වට කොට තිබේ.
ඉඳිකටුසෑය පළමුවෙන් ම පරීක්ෂා කරන ලද්දේ එච්.සී.පී. බෙල් මහතා විසිනි. ජරාවාසව පැවති මෙම ස්තූපයේ සංරක්ෂණ කටයුතු 1923 දී මහාචාර්ය්ය හෝකාට් යටතේ ආරම්භ විය.
සැලැස්ම අතින් ඉඳිකටුසෑය සාමාන්යයෙන් අනුරාධපුරයේ ඛජ්ජතිස්ස දාගැබ නොහොත් සේලචේතිය, අනුරාධපුරයට උතුරින් පිහිටි විජයාරාම දාගැබ හා මිහින්තලේ කටු සෑය නම් වූ දාගැබ යන නිර්මාණයන්ට සමාන වේ. නිර්මාණ ශිල්පය පිළිබඳ සුළු වෙනස්කම් ඇති නමුදු මේ ස්තූප කිහිපය ම එක ම ගෘහනිර්මාණ සම්ප්රදායකට අයත් වන බව පරණවිතාන මහතාගේ නිගමනයයි. මෙම ස්තූපයන්ගෙන් නිරූපණය කැරෙන දුර්ලභ ස්තූප වර්ගය 8 වන සියවසේ දී පමණ මහායානිකයන් විසින් ඉන්දියාවෙන් ලංකාවට ගෙන එන ලද බව පෙනේ.
ඉඳිකටුසෑය පිහිටියේ පොළෝ මට්ටමෙන් අඩි 5 අඟල් 3ක් උස් වූ ද පැත්තක් අඩි 41 අඟල් 3ක් වූ ද සතරැස් මළුවක් මතය. මේ මළුවෙහි අධෝවෘත්ත පද්මාකාර වැලිකොන්දක් ද ඊ මත බණ්ඩි බොරදමක් ද වෙයි. මළුවෙහි ද්විත්ව පද්මාකාර කපිශීර්ෂය මත මිටි තාප්පයකි. මළුවට නැඟීම සඳහා එක් පියගැටපෙළක් තනා ඇත. වැලිකොන්ද සහ ඊ මත වූ බණ්ඩි බොරදම මේ පියගැට පෙළ දෙපසින් ඊට යාව ඉදිරියට නෙරා ඇති අතර කැටයම් රහිත කොරවක්ගල් දෙකක් ඒ කොඳු මත පිහිටුවා ඇත. පියගැටපෙළ පාමුල වූ සඳකඩ පහණ උඩට නෙරා සිටි වලයයන්ගෙන් කැටයම් කොට ඇත්තේය.
දාගැබෙහි වෘත්තාකාර පාදම පිහිටියේ මළුව මැද වූ අෂ්ටාස්රාකාර වේදිකාවක් මතය. තුන්මාල් පේසාව ගල්කොඳු පෙළක හැඩය ගනී. ගර්භය ගොඩනඟා ඇත්තේ තුන්මාල්පේසාව මත වූ මිටි පීඨයක් මතය. තුන්මාල්පේසාව සහිත ගර්භයේ පාදම ගලින් බැඳ ඇති අතර ගර්භය නිමවා ඇත්තේ ගඩොලිනි.
ඉඳිකටුසෑයෙන් හෝ ඒ අවට ඇති වෙනත් නටබුන් අසලින් හෝ ඉඳිකටුසෑය නිම වූ කාලය නිර්ණය කිරීමට අදාළ වන ශිලාලිපි ආදියක් බෙල් මහතාට හමු නොවීය. එහෙත් මෙය පශ්චාත් කාලයට අයත් ස්තූපයකැයි සලකා එය දෙවන දප්පුල රජුගේ බිසව විසින් කරවන ලද කණ්ටක චේතිය විය හැකි යයි ඔහු ප්රකාශ කෙළේය. මේ මතය සාවද්ය බැව් පරණවිතාන මහතා ඔප්පු කර තිබේ. ඉඳිකටුසෑය පිළිබඳ සංරක්ෂණ කටයුතු කළ මහාචාර්ය්ය හොකාට් එහි ගර්භ කොටස අර්ධගෝලාකාර නොව, සාරනාථයේ සහ වෙනත් ඉන්දියානු බෞද්ධ සිද්ධස්ථානයන්හි ඉදි කොට ඇති පශ්චාත්කාලීන ස්තූපයන්හි දක්නට ලැබෙන්නාක් මෙන් දිගටි හැඩයෙන් යුක්ත බවත් ඒ අනුව ඉඳිකටුසෑය මධ්යකාලීන ලංකාවේ සෑහෙන බලයක් ඇතිව විසූ මහායානිකයන්ගේ ස්තූපයක් බවත් අදහස් කළේය. ස්තූපයේ ගඩොල් අතර තිබී ලේඛන සහිත කුඩා තඹ තහඩු කිහිපයක් ද සොයාගන්නා ලදි. ඇතැම් තහඩුවල රන් ආලේප කර තිබුණු බවට ද ලකුණු විය. මෙම ලේඛන කියවා ඒ පිළිබඳ අවබෝධයක් ලබාගැනීමට හොකාට් මහතාට නුපුළුවන් විය. තඹපත් 91ක අන්තර්ගත ලේඛන පසුව පරණවිතාන මහතා විසින් කියවන ලදි. එම ලේඛන පඤ්චවිංශතිසාහස්රිකා ප්රඥාපාරමිතා සහ කාශ්යප පරිවර්ත නම් වූ මහායාන සංස්කෘත ග්රන්ථයන්ගෙන් උපුටාගෙන ඇති බැව් ඒ මහතා පළ කළේය. මෙම සංස්කෘත පාඨ ලියා ඇත්තේ 8 වන සියවසට පමණ අයත් සිංහල අක්ෂරයෙනි. ඉඳිකටුසෑයේ තඹපත් සොයාගනු ලැබීමට බොහෝ කලකට පෙර බෙල් මහතා විසින් විජයාරාම ස්තූපයෙන් ද ඊට සමාන තඹපත් කිහිපයක් ම සොයාගනු ලැබීය. බුදුසමය පිළිබඳ සාමාන්ය කරුණු හැරෙන්නට තාරා නම් මහායාන දේවතාදුවට කැරෙන යාතිකා ද එම තඹපත්වල ලියා තිබිණ. මෙම ලිපි ලියා තිබුණේ ද 8 වන සියවසට පමණ අයත් වූ සිංහල අකුරෙනි. මහායාන ධර්මග්රන්ථයන්ගෙන් උපුටාගන්නා ලද පාඨ සහිත තඹපත් ධර්මධාතු විශේෂයක් ලෙස සලකා මෙම ස්තූපද්වයෙහි ම ගර්භයේ තැන්පත් කරන ලද බව පෙනේ. මේ කරුණ අනුව, ඉඳිකටුසෑය හා විජයාරාමය යන ස්තූප දෙක ම 8 වන සියවස පමණේ දී මහායාන බෞද්ධයන්ගේ පූජනීය නිර්මාණ දෙකක් හැටියට ගොඩනඟන ලද බව නිශ්චිත වශයෙන් ම සැලකීමට පුළුවන.
යථෝක්ත සංස්කෘත පාඨ ලිවීම සඳහා සිංහල අක්ෂර යොදාගෙන තිබීම ද වැදගත් කාරණයකි. මෙතෙක් සිංහල ශිලාලිපිවල දක්නට නොලැබුණු තරමින් මහාප්රාණාක්ෂර හා සංයෝගාක්ෂර යෙදීම පිළිබඳ නිදර්ශන රාශියක් ඉන් අනාවරණය වේ. එහෙයින් සිංහල අක්ෂර මාලාවේ සංවර්ධනය විමසීමෙහි ලා ඉඳිකටුසෑ-විජයාරාම තඹපත් වෙසෙසින් ප්රයෝජනවත් වේ.
තඹපත් හැරෙන්නට ඉඳිකටුසෑයේ ධාතු ගර්භයේ තිබී තඹෙන් නිම වූ පෙති හතරේ පියුමක් ද පොළොන්නරු සමයට අයත් තඹකාසි දෙකක් ද බෙහෙවින් ගෙවීගිය තවත් තඹකාසි හයක් ද තඹ කර්ණාභරණයක්, දකුණු ඉන්දියානු රන්පණම් තුනක්, සියුම් රන්කෙඳි කිහිපයක්, ඉන්ද්රගෝප පබළු තුනක් හා ධාතු කීපනමක් අන්තර්ගත වූ කුඩා මැටි කරඬුවක් ද ඕලන්ද කාසි කිහිපයක් ද හමු විය. කරඬුව තුළ පශ්චාත්කාලීන දකුණු ඉන්දියානු රන්පණම් තුනක් තිබීමෙන් පෙනෙන්නේ ස්තූපය මෑත අවධියේ දී - සමහර විට මහනුවර යුගයේ දී - ප්රතිසංස්කරණය කළ බවකි. එසේ ම තඹපත් තැන තැන විසිරී තිබීමෙනුත් ඕලන්ද කාසි කිහිපයක් ඒ අතර තිබීමෙනුත් සිතාගත හැක්කේ මෙහි සංරක්ෂණ කටයුතු කිරීමට පෙර සොරුන් එහි නිදන්වස්තු හාරන්නට ඇති බවය.
(සංස්කරණය: 1970)
