ජිප්සම් (Gypsum)
ජිප්සම් (Gypsum). රසායනික ක‍්‍රමයෙන් ඇති වූ අවසාදිත පාෂාණයක සල්පේටයකි. එයට ජිප්සම් යන නම ලැබී ඇත්තේ චෝක් යන අර්ථය දෙන ජිප්සොස් යන ග‍්‍රීක පදයෙනි. කැල්සියම් සල්ෆේට් ඩ‍්‍රයිහයිඬේටවලින් ජිප්සම් සමන්විත ය. එහි රසායනික සංයුතිය වනුයේ CaSO42H2O ය. එය අයත් වන්නේ ඒකානති පද්ධතියට ය. ස්ඵටික මැනවින් වර්ධනය වූ විට එම ව්‍යාප්තිය සෙලිනයිට යනුවෙන් ද හැඳින්වේ.
(හුනුගල් සංයුතිය)
ජිප්සම් හටගන්නේ ඇන්හයිඩ‍්‍රයිට, ලවණ, පාෂාණ, හුනුගල් සහ ශල්ක වැනි වාෂ්පීභවන ඛනිජ ආශ‍්‍රිත අවසාදිත පාෂාණ ස්තරවල ය. සාමාන්‍යයෙන් මෙහි පවත්නා වෙනත් ඛනිජ වනුයේ කැල්සයිට්, ඩොලමයිට්, හැලයිඞ්, සල්ෆර්, තිරුවාණ සහ මැටි ය. ජිප්සම් පාෂාණ ස්තර මීටර් ගණනාවක් ඝනකම වන අවස්ථා ඇත. පැහැදිලි තලාකාර ස්ඵටිකරූපී වූ ජිප්සම් පැළුම් සහිත විඛණ්ඩ ද්‍රව්‍යයකි. ඛණිකාමය හා සුසංහීත වූ එය ඉටිවල පෙනුමක් ඇති ස්කන්ධවලින් යුක්ත ය. රෝස මලක හැඩයෙන් යුක්ත සමාහාරවල පවතින ජිප්සම්, වැලි ඛණිකාවලින් ද යුක්ත ය. ‘කාන්තාර රෝස’ හැඩයෙන් යුත් ජිප්සම් ඇත. බොහෝ විට ජිප්සම්වල පැහැයක් නැත. එහෙත් අඩංගු අපද්‍රව්‍ය අනුව එය අළුපැහැය, කහපැහැය, රෝස පැහැය හෝ දුඹුරු පැහැය ගනී. එහි විශිෂ්ට ගුරුත්වය 2.317කි. නිය පොත්තෙන් සීරීමට හැකි එහි කාචමය අනුප‍්‍රභාවක් ද ඇත. පැළුම් කැබලි මුතුවන් ප‍්‍රභාවක් දක්වයි.
ජිප්සම් සතු අනෙක් භෞතික ගුණාංග වනුයේ පාරදෘශ්‍යතාව හා සැහැල්ලූ බවයි. එය හයිඩ්‍රොක්ලෝරික් අම්ලයෙහි හා උණු දියෙහි ද්‍රාවණය වන ඛනිජයකි. පහසුවෙන් විජලනය වන ජිප්සම් ජලය ඉවත් වන විට රත් කෙරෙන දැල්ලේ දී අභ‍්‍රක (Cloudy) ස්වභාවයක් ගෙන පාරාන්ධ වෙයි. ජිප්සම් විජලනය වූ විට ඇන්හයිඩ‍්‍රයිට සෑදේ.
අවසාධිත වාෂ්පීභවන ඛනිජයක් වූ ජිප්සම් හටගන්නේ ලවණ වියලනයෙන් කෙලින් ම අවක්ෂේපණය වීමෙන් හෝ අන්හයිඩ‍්‍රයිට වෙනස් තත්ත්වයකට ගෙන ඒමෙනි. උෂ්ණත්වය සෙ.1200ත් සෙ.1650ත් පමණේ දී ජිප්සම් කැල්සිකෘතකරණයෙන් පසු එහි අන්තර්ගත ජලයෙන් හතරෙන් තුනක් පමණ ඉවත් වෙයි. සෙ. 2400ක උෂ්ණත්වයක පැය 3ක් පමණ වේලාවක් ජිප්සම් රත් කළ විට ජලය ඉවත් වී අන්හයිඩ‍්‍රයිට සෑදේ. ජිප්සම් පාෂාණ මුදුන් මැස්මක කොටසක් ද විය හැකි ය. ජිප්සම් ටෙක්සාස් සහ ලූඩියානා වෙරළේ ලවණ සංචිත ආවරණයක් ලෙස ද ක‍්‍රියා කරයි. දේශීය සල්ෆර් සඳහා මූලයක් වෙයි. උෂ්ණත්වය සෙ. 300ක දී හා මුහුදු ජලයේ ලවණතාව සාමාන්‍ය අගයට වඩා 3.35ක ගුණයකින් වැඩි ව පවතින විට දී මුහුදු ජලය වාෂ්පීකරණය වීමෙන් ද ජිප්සම් සංචිත ඇති විය හැකි ය.
ඇන්හයිඩ‍්‍රයිට ප‍්‍රතිස්ථාපයෙන් අවසාදිත ස්තරවල ජිප්සම් සෑදුණු විට එම ක‍්‍රියාවලිය තුළින් පරිමාවේ වැඩිවීම 30% සිට 50% දක්වා වීමෙන් ඉතිරි ව තිබෙන ඇන්හයිඩ‍්‍රයිට ස්තර තීව‍්‍ර නැමීමකට භාජන වෙයි. මෙම ප‍්‍රතිස්ථාපනය මතුපිට හා භූගත ජලයේ සජලනයේ ප‍්‍රතිඵලයකි.
හුනුගල්වල ව්‍යාප්ත ව පවතින ඛනිජයක් ලෙස ද ජිප්සම් හටගනී. හුනුගල් ආශ‍්‍රිත ප‍්‍රදේශවල ඇති ද්‍රාවණ ගුහාවලින් අසාමාන්‍ය වූ ජිප්සම් ස්ඵටික ලැබී ඇත. ඉන් ඇතැම් ඒවා විශාල ප‍්‍රමාණයෙන් යුක්ත වන අතර තවත් ඒවා දඟර ගැසී පවතී.
ඇ. එ. ජ.යේ වාණිජමය වශයෙන් වැදගත් ජිප්සම් සංචිත ලැබෙන්නේ නිව්යෝර්ක්වල සයිලූරියානු යුගයේ ඇති වූ පාෂාණවලත් මිචිගන්වල මිසිසිපි යුගයේ ඇති වූ පාෂාණවලත් ය. ආර්ථික වශයෙන් වැදගත් නිධි වර්ජිනියා, ඔහායෝ, අයෝවා, කැන්සාස්, ටෙක්සාස්, නෙවාඩා සහ දකුණු කැලිෆෝනියාවෙන් ලැබේ. කැනඩාවෙන් නෝවා ස්කොෂියා සහ නිව්බස්වීත් පළාත්වල අපනයනය සඳහා ජිප්සම් නිපදවනු ලැබේ. ඒ හැරුණු විට ප‍්‍රංසය, ජර්මනිය, රුසියාව සහ එක්සත් රාජධානිය යන රටවල් ද ප‍්‍රධාන පෙළේ නිෂ්පාදකයෝ වෙති.
ප‍්‍රංසයේ තෘතීයික යුගයේ දී පැරිස් ද්‍රෝණියේ හා මොන්ටිමාටර්හි ඇති වූ මැටි පාෂාණවල ජිප්සම් බහුල ය. ජිප්සම්වලට පැරිස් බදාම (ප්ලාස්ටර් ඔෆ් පැරිස්) යන නම ද ලැබී ඇත්තේ එහෙයිනි. එංගලන්තයේ ඩර්බියර්හි වෙල්ස්ටන් අසල ද නොට්න්හැම්ෂයර්හි නිවාක්හි ද සැටැෆඩිෂයර්හි ෆෝල්ඞ්හි ද ජිප්සම් ලැබේ. නෙවාත් අසල ටේරන්ට් නිම්නයේ පිහිටි කූපර් අසල ද උතුරු මේබර්ලන්තයෙහි ද ජිප්සම් සාදනු ලැබේ. මීටර් 2.5ක් පමණ දිගැති ජිප්සම් ස්ඵටික මෙක්සිකෝවේ ගුහාවල වැඞී ඇත.
ලෝකයේ ජිප්සම් ලැබෙන වෙනත් ප‍්‍රදේශ නම් ඉතාලියේ බොලොඤ්ඤා හා පාර්යා, උතුරු සිසිලිය හා පීඩා ය. ටියුනීසියාව, ඇරිසෝනා (ඇ.එ.ජ.) සහ මොරොක්කෝවේ, ‘කාන්තාර රෝස’යන ජිප්සම් ලැබේ.
සල්ෆේටයක් ද වන ජිප්සම් ශ‍්‍රී ලංකාවේ පරන්තන් රසායනික කර්මාන්ත ශාලාවේ නිෂ්පාදිතවලට පදනම විය. මුහුදු ජලයෙන් 80%ක් පමණ වාෂ්ප වීමෙන් පසු ඇන්හයිඩ‍්‍රයිට සහ ජිප්සම් යන දෙවර්ගය ම අවක්ෂේප වේ. ජිප්සම් අවක්ෂේප වීමෙන් පසු මුහුදු ජලයෙන් 90%ක් වාෂ්පීකරණය වී ලූණු (සෝඩියම් ක්ලෝරයිඞ්) අවක්ෂේප වේ. ජිප්සම්වල මහඟු ප‍්‍රයෝජන ඇත. ජලය නොරඳන තත්ත්වයට පත් කිරීමෙන් ජිප්සම් පුවරු පිටත ආවරණ කිරීම සඳහා තුනී ලෑලි ලෙස පාවිච්චි කළ හැකි ය. ජිප්සම් ස්‍යන්ද කාරකයක් ලෙස ද පොහොර හා පැරිස් බදාම සෑදීමේ දී ද ප‍්‍රයෝජනවත් වෙයි. නිපදවන ජිප්සම්වලින් හතරෙන් තුනක් ම වාත්තු වැඩවලටත් දන්ත පැලැස්තර සඳහාත් ගොඩනැගිලි ද්‍රව්‍යයක් ලෙසත් භාවිත වේ.
එස්මි ජී. ද සිල්වා
