තියොඩෝසියස්-I
(Theodosius-I) (11.01.347-17.01.395). මහා තියොඩෝසියස් හෙවත් ෆ්ලේවියස් තියොඩෝසියස් (Flavius Theodosius) යනුවෙන් ද ප‍්‍රකට, 379-392 දී නැගෙනහිර රෝම අධිරාජයා ව සිටි සහ 392-395 දී බටහිර සහ පෙරදිග යන රෝම අධිරාජ්‍යයන් දෙකෙහි ම පාලකයා වූ එක ම අධිරාජයා ය.
උතුරු ස්පාඤ්ඤයේ ජන්මලාභී වූ මොහු කීර්තිමත් රෝම සෙන්පතියකුගේ පුතෙකි. හමුදාව ශක්තිමත්කොට බෝල්කන් අර්ධද්වීපයෙහි රෝම බලය ව්‍යාප්ත කිරීම පිළිබඳ උනන්දු වූ රණ ශූරයෙකි. මෙතෙමේ ඉරාන කොන්ෆෙඩරේෂණයේ සාමේෂන්වරුන්ට (Sarmatians) (බ.) විරුද්ධ ව ඩැනියුබ් නදී තීරයේ දී සාර්ථක ව සටන් මෙහෙයැවීමෙන් කීර්තියට පත්විය. එනයින් 376 දී රෝමයේ ඉලිරිකම් (Illyricum) ප‍්‍රාන්තයේ හමුදා නායකත්වයට පත් කරන ලදි. 379 දී ඇඩ්‍රියානෝපල් (Adrianople) සටනේ දී විසිගොත්වරුන් (visigoths) (බ.) අතින් රෝමවරුන් දරුණු පරාජයට පත්වීමෙන් සහ ෆ්ලේවියස් වැලන්ස් (Flavius Valens) රෝම අධිරාජයා 378 දී එම සටනින් ඝාතනය වීමෙන් ඉක්බිති ග‍්‍රාසියන් (Gratian) රෝම අධිරාජයා යටතේ එකී අධිරාජ්‍යයේ නැගෙනහිර කොටස පාලනය කිරීමේ බලාධිකාරය ලද්දෙන් ග‍්‍රාසියන්ගේ සහපාලකයා බවට පත්විය. එනයින් ඒ ප‍්‍රදේශයේ උත්තරීතර පාලන බලය ලත් මෙතෙමේ ශූර යුද සෙන්පතියකු ලෙසත් කුසලතාපූර්ණ රාජ්‍යතාන්ත‍්‍රිකයකු ලෙසත් දස්කම් පෑ ය. විසිගොත්වරුන්ට එරෙහිව කළ සටන් පෙළකින් ජය ලැබූ මෙතෙමේ ඉනික්බිති ඔවුන් හා සාකච්ඡුා ඇරඹී ය. 382 දී අත්සන් තැබුණු සාම ගිවිසුමෙන් බැඳී, විසිගොත්වරු ෆියෝඩරටියක් (Foederati) (බ.) වශයෙන් පහළ මොයේෂියාවේත් (Moesia) ත්‍රේසියාවේත් (Thrace) පදිංචිවීමේ අවසරය ලදහ. එය රෝම හමුදාව ම්ලේච්ඡු ජනයාගෙන් පිරීයෑම උත්සන්න වීමට තුඩුදුන්නේ යැයි කියැවේ. 397 දී අර්මේනියාව බෙදා සිය බලාධිකාරය පැවැත්වෙන්නා වූ ප‍්‍රදේශ වෙන් කර ගැනීම පිළිබඳ ව සැස්සේනියානු අධිරාජ්‍යය සමඟ ගිවිස ගැනීමටත් මෙතෙමේ සමත්විය.
රෝම වැසියන්ගේ ආධ්‍යාත්මික ජිවිතයේ බරපතල වෙනස්කම් ඇති වීමට තුඩුදුන්, රෝමයේ ආගමික පසුබිම මුළුමනින් වෙනස් කළ තීරණාත්මක පියවර රාශියක් මොහුගේ මෙහෙයැවීමෙන් ක‍්‍රියාත්මක කෙරිණි. ඊට පසුබිම් වූයේ, ජේසුස් ක‍්‍රිස්තුස් වහන්සේ වනාහි පීතෘවරයාණන් වන දෙවියන් වහන්සේ හා සමාන ම වස්තුවක් ය යන අදහස දැරූ නයිසියානු නිකායිකයින් සහ අනෙකුත් කිතුනු ඇදහිලිකරුවන් අතර 379 දී මතුවුණු තියුණු වාදය නිසා රාජ්‍ය පාලකයා වශයෙන් මොහුගේ තත්ත්වය ව්‍යාකූලත්වයට පත්වීමයි. 'පැරණි රෝම ඇදහිලිවල උත්තරීතර ආරක්ෂකයා' (pontifex maximus) නමැති නාමය භාර නොගත් පළමු රෝම අධිරාජයා වූ මෙතෙමේ නයිසියානු නිකායික අනුගාමිකයෙක් විය. ඒ අනුව, මෙතෙමේ 380 දී තෙසලොනිකාහි දී (Thessalonica) කතෝලික ඇදහිල්ල සම්බන්ධයෙන් නියෝගයක් නිකුත් කෙළේ ය. ඉක්බිති, 381 දී මොහු විසින් කැඳවන ලද පළමු කොන්ස්තන්තිනෝපල රදගුරු සභාවේ දී කිතුනු ආගමික ඇදහිල්ලෙහි මූලධර්ම පිළිබඳ කෙටි හැඳින්වීම යථාවත්කොට සම්මත කර ගැනුණි. එමඟින් නයිසියාහි (Nicaea) පැවැත් වූ පළමු රදගුරු සභාවේ දී සම්මත කර ගැනුණු ක‍්‍රිස්තියානි ඇදහිලි පද්ධතිය (Nicene Creed) සම්මතවීමෙන් එය රෝම අධිරාජ්‍යයේ රාජ්‍ය ආගම ලෙස තහවුරු විය. එකී රදගුරු සභාවේ තීරණයට අනුව, රදගුරු පදවි දැරිය හැකි වූයේ නයිසියානු ඇදහිල්ල පිළිගත් පූජකයින්ට පමණි. ශාන්තුවරයට පත් කෙරුණු අම්බ්‍රෝස් (Ambrose) නමැති මිලාන්හි රදගුරුතුමන්ගේ ආධ්‍යාත්මික බලපෑමට යටත් ව සිටි මෙතෙමේ සියලූ ආකාරයේ මිත්‍යාදෘෂ්ටික ඉගැන්වීම් තුරන් කිරීමටත්, විශේෂයෙන්, ජේසුස් ක‍්‍රිස්තුස් වහන්සේ වනාහි දෙවියන්ගේ පුත‍්‍රයා යැයි ඉගැන්වූ ඒරියානුවාදී (Arianism) මිත්‍යාදෘෂ්ටීන් ක‍්‍රමයෙන් මුලිනුපුටා දැමීමටත් කටයුතු කෙළේ ය. 381-385 දී බිලිපූජා පවත්වන්නන්ට මරණීය දණ්ඩනය නියම කෙරුණු අතර මිත්‍යාදෘෂ්ටික දේවස්ථාන වසා දැමීමටත් විනාශ කර දැමීමටත් නියෝග කෙරිණි. 391 දී මිත්‍යාදෘෂ්ටික දෙවියන් අදහන්නන්ට විශාල දඩ පැනවිණ. 392 දී ඇලෙක්සැන්ඩි‍්‍රයාවේ පිහිටි, සශ‍්‍රීකත්වයේ දෙවියන් ලෙස සැලකුණු සෙරපිස් (Serapis) දේව මන්දිරයත් සුප‍්‍රකට පුස්තකාලයත් විනාශ කිරීම සමඟ ද මොහුගේ නාමය බැඳී පවතී. මොහුගේ නියෝගයෙන් 393 දී ඔලිම්පික් ක‍්‍රීඩා උළෙල නතර කෙරිණි. මොහු විසින් ක‍්‍රියාත්මක කරන ලද ආගමික ප‍්‍රතිපත්තිය නිසා කිතුනු ලේඛකයෝ මොහු 'මහා' හෙවත් 'ශ්‍රේෂ්ඨ' යන ගෞරව නාමයෙන් පි¥හ.
388 දී මැග්නස් මැක්සිමස් (Magnus Maximus) ද 394 දී ෆ්ලයිවිසි ජීනියස් (Flavius Eugenius) ද යන බටහිර රෝම අධිරාජයින් විසින් රාජ්‍ය බලය පැහැර ගැනීමේ අරමුණින් මෙහෙයවන ලද කැරලි දැඩි ව මැඬ පැවැත්වූ මෙතෙමේ, තම මරණයට පෙර සිය දරුවන් අතර රෝම අධිරාජ්‍යය බෙදා වෙන් කර දුනි. ඒ අනුව, වැඩිමල් පුතු ආකාඩිට කොන්ස්තන්තිනෝපලය අගනුවර කොටගත් නැගෙනහිර ප‍්‍රදේශයත් (අනාගත බයිසැන්ටියානු රාජ්‍යය), බාල පුතු හොනෝරියස්ට (Honorius) මෙඩියොලානම් (Mediolanum) අගනුවර (වත්මන් මිලාන් නගරය) කොටගත් බටහිර ප‍්‍රදේශත් ලැබුණි. මිලාන්හි දී මියගිය මෙතෙමේ කතෝලික සභාව විසින් ශාන්තුවරයට පත් කරන ලදි.
කර්තෘ: රන්ජන දේවමිත‍්‍ර සේනාසිංහ
(සංස්කරණය නොකරන ලද-2022)
