දැත්ත
(Baliospermum montanum). ඉයුපෝබියාසියේ (ඒරණ්ඩ) කුලයට අයත් ඒකගෘහි (monoecious) ශාකයකි. මීටර දෙකක් පමණ උසට වැඩෙන පඳුරු ශාකයක් වන මෙහි පත්‍රවල පාරමන කලයක මෙන් වටේට දැති තිබේ. පත්‍රදාරයේ පවත්නා දැති ස්වභාවය නිසා ම මෙයට දැත්ත යන නම ව්‍යවහාර වේ. කෙසේ වෙතත් දැනට ශ්‍රී ලංකාව තුළ දැත්ත ලෙස ඇතැමුන් හඳුන්වන ශාකය සැබෑ දැත්ත නොවන බව විද්වතුන්ගේ මතයයි.
මෙසේ ව්‍යාකූල බවක් ඇති වීමට හේතුව පත්‍ර දාරයේ දන්තුර ස්වභාවයක් ඇති ශාක කිහිපයක් ම පැවතීම ය.
Baliospermum montanum යන උද්භිද විද්‍යා නාමයෙන් හැඳින්වෙන දැත්ත ශාකය ලංකාවේ ශාකයක් නොවේ. එහෙත් මේවා ඉන්දියාවෙන් ගෙන්වා ලංකාවේ තැන් කිහිපයක වවා ඇති බව නම් වාර්තා වේ. දැත්ත ස්වභාවික ව දැකගත හැක්කේ ඉන්දියාවේ, බුරුමයේ, භූතානයේ, සියමේ හා ජාවා දූපත්වල පමණි. බිහාරය, චටිස්ගාර්, නාග්පූර්, උතුරු බෙංගාලය, හිමාලය ආදී ප්‍රදේශවල මෙය බහුල ව වැවේ.
ලංකාව තුළ දැත්ත ලෙස (වරදවා) හඳුන්වන්නේ Boehmeria nivea යන පැළෑටියයි. ඇතැම්හු මෙය ලංකා දැත්ත ලෙස ද Baliospermum montanum විශේෂය ඉන්දියානු දැත්ත ලෙස ද හඳුන්වති. Boehmeria nivea ශාකය ද මීටර දෙකක් පමණ උසට වැඩෙන්නකි.
1925 තරම් ඈතක දී පවා තමා ලංකාවේ දී මේ පැළෑටිය දුටු බව “ට්‍රොපිකල් ප්ලාන්ට්ස්” නම් ග්‍රන්ථය (1935 දී) පළ කළ එච්.එෆ්. මැක්මිලන් පවසා ඇත. මේ ශාකය නම් ලංකාවේ ස්වභාවිකව ම වැඩේ.
දැත්ත ලෙස ජාත්‍යන්තර ව පිළිගනු ලබන්නේ Baliospermum montanum හෙවත් ඉන්දියා දැත්ත ය. එහෙයින් මෙහි ඉදිරියේ දී දැත්ත ලෙස විස්තර කෙරෙන්නේ එම විශේෂයයි.
දැත්ත සිංහල වෛද්‍ය ක්‍රමයේ දී හැඳින්වෙන්නේ දන්ති (Danthi) යනුවෙනි. මීට අමතරව පර්යාය නාම රාශියක් ද වේ.
සංස්කෘත - ශ්‍යෙනගණ්ඨා, චක්‍ර දන්තා, උදුම්බර පර්ණි, ඒරණ්ඩඵල, ඝුණප්‍රිය ඒරණ්ඩ පත්‍රික, දන්තිනි, භද්‍ර, විශෝධනි, භදාරු, මන්දාර, හරිමඤජරි පරිච්චමඤජරි, රුද්‍ර, මුක්තවර්වාස්, මුක්තාවරි
දෙමළ - නිරදිමුට්ටු, ජෙයාමානාක්කු, කට්ටමානක්කු, තෙන්තී
ඉංග්‍රීසි - Wild Castor, Red Physic Nut
දැත්ත පාදයේ සිට අතු බෙදෙන පඳුරකි. පත්‍ර තරංගී දන්තකාරය (sinuatte toothed) පත්‍රයේ මුල් කොටස (පත්‍ර පාදය) මහත ය. එමෙන් ම පත්‍ර පාදය බොහෝ විට ඕවලාකාර ය. පත්‍රයේ ඉහළ කෙළවර කුඩාය, ලංසාකාර ය (Lanceolate). පත්‍රයක් සෙන්ටි මීටර 15ත් 30ත් අතර ප්‍රමාණයක් දිග ය. ග්‍රන්ථමය උපපත්‍ර දෙකක් ඇත.
පුෂ්ප කක්ෂීය ඒකාක්ෂ (axilliary racemes) පුෂ්ප මංජරිවල හෝ සංයුක්ත ඒකාක්ෂ (Panicles) පුෂ්ප මංජරිවල හෝ ඇති වේ. අවුරුද්ද පුරා ම මේ ශාකවල මල් දැකිය හැකි වේ. පුෂ්ප මංජරියේ ඉහළින් පුමාංගි පුෂ්ප ද පහළින් ඡායාංගි පුෂ්ප ද පිහිටයි. පුමාංගි පුෂ්ප මණිය හැඩයෙන් ගෝලාකාරය. මණිපත්‍ර හතරක් හෝ පහක් හෝ ඇත. රේණු 20කට ආසන්න සංඛ්‍යාවකි.
ඡායාංගී පුෂ්පයේ මණිපත්‍ර ලංසාකාර ය. ඩිම්බකෝෂය කේශර සහිත එකකි.
කීලය ද්විභින්න ය, ළා රතු පැහැති ය.
මෙහි ඵලය ස්ඵෝටිකාවකි. එය ප්‍රත්‍යණ්ඩකාර ය.
දැත්ත ශාකයේ ව්‍යාප්තිය බහුල ව සිදුවන්නේ බීජ මඟිනි. මූල චූෂක මඟින්ද බෝ කෙරේ. බීජය ඉලිප්සාකාර ය. හැඩයෙන් එඬරු බීජවලට සමාන ය. එහෙත් දැත්ත බීජ එඬරු බීජවලට සාපේක්ෂ ව ප්‍රමාණයෙන් කුඩා ය.
දැත්ත ශාකයේ වැදගත් ම කොටස මුල ය. දැත්ත අල ලෙස හැඳින්වෙන මූලාකන්ද කොටස් ඖෂධ පිණිස යෙදවේ. ඖෂධීය වටිනාකම නිසා මෙම දැත්ත මුල් ඉන්දියාවෙන් විශාල ප්‍රමාණවලින් ආනයනය කරනු ලැබේ. මුල්වල පොත්ත තරමක් තද ය. කළු පැහැති ය.
ඖෂධ සැකසීම සඳහා ගන්නේ වියළා ගත් මුල් ය. වියළි මුල්වල බහුල ව අඩංගු වන්නේ b - sitosterol (බී. සිටොස්ටෙරොල්) නම් රසායනයයි. එසේම මොන්ටැනින් (montanin), බැලියොස්පර්මින් (baliospermin), පැල්මිටේට් (Palmitate) හා මිරිස්ටේට් (myristate) ද අඩංගු වේ.
බීජ ද ඔසු වර්ග සැකසීමට යොදා ගැනේ. බීජවලින් තෙල් නිස්සාරණය කෙරෙන අතර එහි හයිඩ්‍රොක්සි මේදාම්ල හා ඇක්සිලරෙනික් අම්ලය අඩංගු වේ. බීජය පිෂ්ටයෙන් හා රෙසිනවලින් ද පොහොසත් බව අනාවරණය වී තිබේ.
යාකෘතික ප්‍රදාහ, පාණ්ඩුව, කාමලාව, කුෂ්ඨ, කැසීම, මලබද්ධය, අර්ශස්, අශ්මරි, ශුල, මලභේදක, මූලවාත ආදී රෝග සඳහා දැත්ත මුල් හා බීජවලින් සකසන ඔසු යොදා ගැනේ. විශේෂයෙන් ම ප්ලිහාවේ ඉදිමුම් සමනය සඳහා දැත්ත මුල් ප්‍රත්‍යක්ෂ ඔසුවක් බව කියැවේ.
දැත්ත මුලේ ඇති රසායන ද්‍රව්‍යවල විරේචන ගුණ හා මුත්‍රාකරණ ගුණ තිබේ. මුත්‍රශ්මරිය ඇති අයට දැත්ත අල කෂාය දීම සුදුසු ය. ශ්වාස රෝගයට දැත්ත පත්‍ර පාණ්ඨය හෝ කෂාය හෝ දීම සිදුකෙරේ. වාත රෝගයට දැත්ත තෙල බාහිර ව ආලේප කිරීම සිදුකෙරේ. සර්ප විෂට ද දැත්ත යොදා ගැනේ. එහි දී කෙරෙන්නේ ඇට අඳුන් ලෑම ය.
දැත්තවල ඇති ඇතැම් රසායන ද්‍රව්‍ය මාදක ලක්ෂණවලින් හෙබි වන නිසා අධික මාත්‍රාවලින් ගත්විට සිහිමුර්ජාව හෝ මත්වීම හෝ සිදු වේ.
ඇතැම් තරුණ පිරිස් මත්ද්‍රව්‍ය ආදේශකයක් ලෙස දැත්ත මුල් කෂාය (ඉහළ සාන්ද්‍රණය සහිත) පානය කළ අවස්ථා ගැන ද වාර්තා වී තිබේ.
ආහාර රුචිකාරයක් (කෑම රුචිය ඇති කරවන දෙයක්) - appetizer ලෙස ද දැත්ත පත්‍ර හෝ මුල් භාවිත කෙරේ.
මූලරෝගයෙන් පෙළෙන අයට දැත්ත චූර්ණය දීම සුදුසු බව වෛද්‍ය මතයයි. අර්ශස් සඳහා දැත්ත අල අඹරා ආලේප කිරීම සුදුසු බව කියැවේ.
ඉන්දියාවේ නැගෙනහිර බෙංගාලයේ ඇතැම් ප්‍රදේශවල දැත්ත ශාකයෙන් කිරි ලබාගත් අවස්ථා ගැන ද වාර්තා වේ. මේ දැත්ත කිරි බොහෝ විට භාවිත කොට ඇත්තේ මත්වීමේ ආස්වාදය ලබාගැනීමට ය. දැත්තවලට ශ්‍රී ලංකාවේ ඉහළ ඉල්ලුමක් ඇති නිසා ඇතැම් කූට වෙළෙන්දෝ ව්‍යාජ ද්‍රව්‍ය ද දැත්ත ලෙස ඉදිරිපත් කොට මුදල් ඉපයීමට පෙළඹී සිටිති. බොහෝ විට දැත්ත සමඟ එරඬු (Ricinus communis) හෝ වැට එරඬු මුල් (Jatropha curcas) මිශ්‍ර කර විකුණනු ලැබේ. එයට හේතුව දැත්ත මුල් හා එරඬු මුල් (වියළි) අතර පැහැදිලි වෙනසක් දැකගැනීම තරමක් අපහසු වීම ය. ඇතැම් කූට වෙළෙන්දෝ තනිකර එරඬු මුල් ම දැත්ත ලෙස නම් කොට විකුණති.
ප්‍රරෝහණයේ දී බීජ හෝ මූල චූෂක හෝ යොදා ගැනේ. මූල චූෂක කොම්පෝස්ට් පිර වූ වළවල් තුළ සිටවනු ලැබේ. බීජ නම් ජලයේ පොඟවා තවාන් කර තවාන් පැළ ලෙසට සිටුවීම කළ හැකි ය. එසේ නැතිනම් වළවල් කපා වළකට බීජ එකේ සිට තුන දක්වා වූ ප්‍රමාණයක් දමා පැළ වූ පසු යළි සිටුවීම කළ හැකි ය.
මූලාශ්‍ර
(1) දේශීය වෛද්‍ය ශබ්දකෝෂය - කිරිඇල්ලේ ඤාණවිමල හිමි - ශාස්ත්‍රොදය මුද්‍රණාලය, 1959
(2) TROPICAL PLANTS - H. F. MACCMILAN (406 p) - ROYAL BO. GA. S - 1935
(3) Medicinal Plants used in ceylon - JAYAWEERA D. M. A. - N. S. COUNSIL - 1982
රූපය
(i) දත්ත මූල
(ii) දත්ත ශාකය පත්‍ර සමඟ ඉහළ කොටස
(කර්තෘ: මනෝජ් ප්‍රසන්න රත්නායක)
(සංස්කරණය නොකළ)
