දැල්ල
වායුමය මාධ්‍යයක් තුළ හටගන්නා වේගවත් ප්‍රතික්‍රීයා මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස දැල්ල නිර්වචනය කළ හැක. වායුමය පෝෂක ධාතු එය තුළට සපයන අතර වායුමය හෝ ඝන (දැලි) ද්‍රව්‍ය ඉන් පිටතට ගලා යයි. වායු තත්වයට පත් වීමට පෙර ‘ඉන්ධන’ දියර (පැට්‍රල් වැනි) හෝ ඝන (දර වැනි) ස්වභාවයෙන් තිබිය හැක.
දැල්ලක් තුළ සිදුවන්නේ ප්‍රධාන වශයෙන් ඔක්සිකරණය වන ප්‍රතික්‍රියාවකි. කාබන් මූලද්‍රව්‍යය කාබන් ඩයොක්සයිඩ් ලෙස පූර්ණ දහනයේ දී උපදී. ඔක්සිකරණයේ දී ජනිත වන ශක්තිය තාපය සහ ආලෝකය ලෙස පිටවේ. මීට අමතරව අධෝරක්ත සහ පාර ජම්බුල කිරණ පිට වේ. පුරාතනයේ දැල්ල ආලෝකය කිරීම පිණිස භාවිතා කළ ද වත්මන්හි වඩාත් භාවිතා කරන්නේ තාපය සැපයීම පිණිස ය.
දැල්ලක ප්‍රධාන කලාප තුනක් තිබේ. වාෂ්ප වී ඉහළට නගින ඉන්ධන පහළ ම කොටසේ ඇත. එය දැල්ලේ සිසිල් ම කොටසකි. එම කලාපය තුළට ඇතුළු කරන ගිනිකූරු හිසක් ගිනි නොගනී. ඔක්සිජන් සමඟ මිශ්‍ර වී ප්‍රතික්‍රියාව පටන් ගන්නා කලාපය දැල්ල මැද කොටසේ ඇත. එය සාමාන්‍යයෙන් කහ පැහැයෙන් යුක්ත ය. ඉහළ ම කලාපයේ ඇත්තේ වේගයෙන් ඔක්සිකරණය වන කලාපයයි. තාපයත්, ආලෝකයත් උපදින්නේ මෙහි දී ය. සපයන ඉන්ධන වර්ගය අනුව දැල්ලේ තාප මට්ටම වෙනස් වේ.
පොල්තෙල් පහන් දැල්ල සෙල්සියස් අංශක 150ක් පමණ වේ. එල් පී වායු දැල්ල සෙල්සියස් අංශක 450 වන අතර ඔක්සි ඇසටලීන් දැල්ල සෙල්සියස් අංශක 1000ක් පමණ වේ. ලෝහ කැපීමට සහ පෑස්සීමට මෙය යොදාගනී. දහනය සඳහා ඔක්සිජන් වායුව අත්‍යාවශ්‍යය. එය පිරිසිදු ඔක්සිජන් හෝ වාතය සමඟ මිශ්‍රව හෝ සපයනු ලබයි. දහනය වන බොහෝ ඉන්ධන එහි ඔක්සයිඩ් බවට පත් කරයි. දහනයේ දී දැල්ලක් ඇතිවීම අනිවාර්ය නොවේ. ගිනි පෙනෙල්ලකින් දැල්ලක් නිකුත් නොවුන ද ඔක්සිකරන ප්‍රතික්‍රියාව සිදුවෙයි.
වායුවමය ඉන්ධන වන ප්‍රොපේන්, බියුටේන් හෝ මීතේන් වැනි දේ දහනය වන විට නියමිත ප්‍රමාණයට ඔක්සිජන් සැපයිය යුතු ය. නියම ලෙස පූර්ණ දහනය සිදුවේ නම් නිල් දැල්ලක් ඇති වේ. නො එසේ නම් කහ දැල්ලක් ඇති වේ. දැලි මෙන් කාබන් පතිත වේ. ඇසිටිලින් සහ ඔක්සිජන් දහනය වන විට යම් වේගයකින් දැල්ල පිට වේ. එම නිසාම එය ඉලක්කයකට එල්ල කළ හැක. දියර හෝ ඝන, ඉටිමෙන් ඉන්ධන දැවීමේ දී එය දැල්ල කරා ඇදී එන අයුරු සැලැස්විය යුතු ය. පොල්තෙල් භූමිතෙල් වැටියේ ඇති කේශාකර්ෂණ බලය විසින් දැල්ල කරා යොමු කරවයි. ඉටි රත් වී දියර වූ පසු නූල දිගේ ඉහළට ඇදේ. දහනය වීමට අවශ්‍ය ඔක්සිජන් අවට වාතයෙන් දැල්ල තුළට ඇදගනී. සරල සංවහන ධාර මෙහිදී උපකාර කර ගැනේ. සෙමින් ඔක්සිජන් විසිරනය (Diffuse) වන නිසා සාමාන්‍යයෙන් දැල්ල කහ පාටය.
බන්සන් දැල්ල (Bunsen Flame): රසායනාගාර තුළ පාවිච්චියට ගන්නේ බන්සන් දැල්ලයි. ජර්මානු රසායන විද්‍යාඥයෙක් වූ රොබට් බන්සන් (1811-1899) විසින් නිපදවන ලද මෙම දාහකය දහනය වන වායුව නිසි ලෙස දහනය කර ගැනීමට අවශ්‍ය වාතය ඇතුලු වීම පාලනය කළ හැකි සිදුරු සපයා ඇත. දැල්ලේ උපරිම උෂ්ණත්වය ඇත්තේ දැල්ල මුදුනේ ය.
දැල්ලක් දැවෙන වේගයක් වැදගත් ය. මීතේන් - වාතය මිශ්‍රණය සාමාන්‍යයෙන් තත්පරයට සෙන්ටි මීටර් 35ක පමණ වේගයක් ඇත. ඔක්සිජන් හයිඩ්‍රජන් දැල්ල තත්පරයට සෙන්ටි මීටර් 1,200ක පමණ වේ. දැවෙන වේගය පමණ ඉක්මවා ගිය කල දැල්ල නිවී යයි. දැල්ලක් ක්‍රියා කරන සිද්ධාන්ත සංකීර්ණ ය. මේවා අතර තාප සංනායකත්වය, පෝෂක ඉන්ධන ඇතුළට ගමන් කරන වේගය, දැල්ලේ උෂ්ණත්වය සහ ප්‍රතික්‍රියා වේගය ඒවා අතර වේ. මේ එක එක සාධක වෙනම සලකා බැලිය යුතු ය.
පහන් සිළු පරික්ෂාව (Flame test) බොහෝ මූල ද්‍රව්‍යවල අනන්‍යතාවය තහවුරු කර ගැනීමට පහන් සිළු පරීක්ෂණය කෙරේ. ලෝහය ලවණ ස්වල්පයක් තනුක හයිඩ්‍රොක්ලෝරික් අම්ලය සමඟ පහන් සිළුව අයිනට ඇල්ලූ විට නියමිත වර්ණ දැල්ලක් ඇති කරයි. උදාහරණයක් ලෙස සෝඩියම් කහ පාට, තඹ කොළ පාට, ස්ට්‍රොන්ටියම් රතුපාට ආදිය ඇති කරයි. මල් වෙඩිවලට අලංකාර වර්ණය ලැබෙන්නේ වෙඩිබෙහෙත් සමඟ මෙම ලුණු කුඩු මිශ්‍ර කිරීමෙනි.
පහන් සිළු වර්ණාමණය (Flame photometer) ඉහත ක්‍රමය වඩාත් ප්‍රායෝගිකව යොදාගෙන යම් මූල ද්‍රව්‍යයක් දැවීමේ දී පිටවන වර්ණය මැණීමෙන් එම මූලද්‍රව්‍යයේ අනන්‍යතාවත් ප්‍රමාණයත් මැන ගන්නා උපකරණයකි. ඈත විශ්වයේ තාරකා තුළ ඇති මූලද්‍රව්‍ය හඳුනා ගැනීමට ද මෙම ක්‍රමය උපයෝගී කර ගැනේ.
(කර්තෘ: උපාලි එම්. සේනානායක: 1998)
(සංස්කරණය නොකළ)
