දේවාලය
දෙවියන් වසන ගෘහය දේවාලය නම් වේ. ලංකාවේ සියලු ම පෙදෙස්හි ලොකු කුඩා දේවාල මහත් ගණනක් ඇත්තේ ය. කතරගම, දෙවුන්දර, කැලණිය, බෙල්ලන්විල, අලුත්නුවර, මුන්නේස්වරම, සබරගමුව, මහනුවර ආදී ස්ථානයන්හි පිහිටි නොයෙක් දෙවිවරුන් උදෙසා කැපවූ දේවාල බොහෝ ප්‍රසිද්ධ ය. පොහොසත් ය. පෙර විසූ රජවරුන් හා වෙනත් ප්‍රධානීන් විසින් පරිත්‍යාග කරන ලද කෙත්වත් රාශිය නිසා අධික වාර්ෂික ආදායමක් ලබන ලොකු දේවාලය පමණක් නොව එතරම් ආදායම් නැතත් ඒ ඒ ප්‍රදේශවාසීන් විසින් වාර්ෂික ව කරනු ලබන ධාන්‍ය ආදී පරිත්‍යාගයන්ගෙන් සහ දේවපිහිට පතා පැමිණෙන බැතිමතුන්ගෙන් ලැබෙන පඬුරුවලින් නඩත්තු වන කුඩා දේවාල විශාල සංඛ්‍යාවක් ද තිබේ.
සාමාන්‍යයෙන් සෑම දේවාලයක ම වැඩ ඉන්න මාලිගාව නමින් හැඳින්වෙන ප්‍රධාන ගොඩනැගිල්ල අනිවාර්යව ම පිහිටියේ ය. එම ගොඩනැගිල්ල එහි අරක් ගත් දෙවියාගේ රූප හෝ ආභරණ තැන්පත්ව තිබේ. පැරණි බවින් වැඩි වූ හා ආදායම් තත්වය උසස් වූ දේවාලයන්හි ගොඩනැගිලි වර්ග ගණනක් ම වෙයි. බිසෝ ගෙය නම් වූ ගොඩනැගිල්ලක් බොහෝ දේවාල භූමීන්හි වැඩ ඉන්න මාලිගයට නුදුරින් පිහිටියේ ය. ඒ වනාහී මෙම දෙවොලෙහි අරක්ගත් දෙවියාගේ භාර්යාව සඳහා වෙන්වූ මන්දිරයයි. ඒ හැර අරමුදල, හඳුන්කුඩම, දිග්ගෙය, හේවිසි මණ්ඩපය, ආලත්ති මණ්ඩපය, මුරුතැන්ගෙය, රිට්ටා ගෙය, අංන මේස්තරය, ගබඩාව, ඇත්හල, මුරගෙය, අතපත්තු මඩුව, කොළ අතු පන්දල, නෘත්‍ය මණ්ඩපය, බිම් මහල, මතු මහල, කන්ති බරාදේ, රාංචි මඩුව, සිංහාසන මණ්ඩපය ආදී නම්වලින් හැඳින්වෙන දේවාල වර්ග රැසකි.
'අරමුදල' නමින් හැඳින්වෙන්නේ දේවාලයට අලුත් මිල මුදල් සහ අංගනා භාණ්ඩ තැන්පත් කරන 'තයිලා පෙට්ටිය' නම් මහ පෙට්ටිය තබා ඇති ගෘහයයි. දේව ප්‍රශාදය පතා පැමිණෙන බැතිමතුන්ගේ නලලෙහි තිලක තැබීම පිණිස ගන්නා සඳුන් කල්කය පිළියෙල කරන නොහොත් හඳුන් ගලගාන මණ්ඩපය 'හඳුන් කුඩම' නම් වේ. 'වැඩ ඉන්න මාලිගයේ' ප්‍රධාන දොරටුව කෙළින් දිගට සාදා ඇති ගෙය (මඩුව) 'දිග් ගෙය' නමි. 'ආලත්ති අම්මලා' නම් දෙව සේවිකාවන් ආලත්ති බෑම කරනුයේ 'ආලත්ති මණ්ඩපයේ'ය. ආලත්ති බෑම නම් ඒ සේවය පිණිස නිල නියම වී ඇති ගැහැණුන් සමූහව කෙසෙල් පතුරු කැබලිවල මැටි පිඬ බැගින් තබා ඒ මත දැල් වූ පහන් තිර ඔබා 'කප්පාන් තිරේකට තිරහන් කාලෙකට ඉරහඳ පවතිනා තුරු ආයු බෝ වේවා' කියමින් ඒ කෙසෙල් පතුරු මත දකුණත පැහැරීමයි.
වාර්ෂික වශයෙන් පෙරහැර පැවැත්වෙන දෙවාලවල දිය කැපීමේ මංගල්‍යය පවත්වා ආපසු දෙවාලය වෙත එන පෙරහැරේ ගෙන එන දෙවාභරණ තාවකාලික වශයෙන් තැන්පත් කරන ගෙය 'රිට්ටාගේ' නම් ය. 'සිංහාසන ගබඩාව' යනුත් මීට ම නමකි. සුප්‍රසිද්ධ ඇම්බැක්කේ දේවාලයේ 'රිට්ටා ගෙය' 'අම්බලම' නමින් හැදින්වෙයි. දෙවාලය තුළ ස්ථිර ලෙස දෙවාභරණ තැන්පත් කිරීම පිණිස නියමිත ශුභ මොහොත (නැකත) පැමිණෙන තෙක් ඒවා තාවකාලිකව තැන්පත් ව ඇති කාල සීමාව රික්ත නොහොත් නැකත් නැති හිස් කාලය සේ සලකා එම කාලයෙහි දෙවාභරණ ආරක්ෂිතව තබා ඇති ගෙය රිට්ටා (රික්ත) ගෙය වශයෙන් හැඳින්වීම අන්වර්ත සේ සැලකිය හැකි ය.
දේවාලය වට පහන් දැල්වීම පිණිස පියස්සක් සහිත ව සාදා ඇති ප්‍රාකාර විශේෂය 'ආනමේස්තර' යයි.
දේව ප්‍රජාව සඳහා අවශ්‍ය තටු ආදිය පිළියෙල කරන ස්ථානය 'කත්ති බරාඳය'යි.
'රාංචි මඩුව' නම් වූයේ කපුරාල විසින් යාතිකා නොහොත් දේව කන්නලව් කර බැතිමතුන්ට ශාන්තිය පතන ස්ථානයයි. උත්සව අවස්ථාවන්හි නැටීම පිණිසත් එම ස්ථානය ප්‍රයෝජන ගනිති. සබරගමු මහසමන් දේවාලයෙහි රත්න මණ්ඩ්‍යය රත්නමලුව, මඩම යන නම්වලින් හඳුන්වන තවත් විශේෂාංග තිබේ.
තේවාව නොහොත් තේවය දේවාලයන්හි උදේ සවස කරනු ලබන සේවය තේවාව නමින් හඳුන්වති. උදේ සවස බෙර දවුල් වාදනය, ආහාර පිදීම, ඇමදීම (අතුගෑම), පරමල් ඉවත ලීම ආදී කටයුතු කිරීම තේවාව නම් වෙයි. කුඩා දේවාලයන්හී උදේ, සවස වශයෙන් තේවා මුර දෙකකි. උදේ තේවා මුරයට අළියන් දූරය (අලුයම් ධුරය) නම් හේවිසි වාදනය දී සහිතව දියවඩන් තේවේ, ආලත්ති නේවේ, හීල් ම (බ)ත් තේවේ, හම (බත්) තේවේ යන අනික් අංග සතරක් ද වෙයි. දියවඩන් තේවේ යනුවෙන් අදහස් කරන්නේ දෙවියන්ගේ මුව දෙවීම් ආදී කෘත්‍යයන් පිණිස සුවඳ පැන් ඔප්පු කිරීමයි. 'ආලන්ති තේවය' නම් අශිර්වාද වාක්‍ය කියා දීර්ඝායූ පැතීමයි. එය මෙහි ඉහතින් විස්තර විය. 'හීලම (බ)ත් තේමේ' නම් උදේ ආහාර පූජාවයි. 'මහ (බත්) තේවේ' නම් පෙරවරු නව පැයට (11ට පමණ) දවල් ආහාරය ඔප්පු කිරීමයි.
සවස් වරුවෙහි කරනු ලබන සේවය හැන්දෑදුරය නම් හේවිසි වාදනය සහිතව බබාල පැන් තේමේ, දියවඩන්නේ තේමේ, ආලන්ති තේමේ, මහ තේමේ යන අංග පසකින් යුක්ත ය. මෙහි ඇතුළත් ගොළ පැන් තේමය නමින් ද මෙය හැඳින්වේ. පොළ පැන් තේවය යනු කුමක්දැයි හරි හැටි නොවැටහේ. ඇතැම් විට සිරුර සේදීම පිණිස පැන් තැබීම විය හැකි යි. මහ තේමේ යනු රාත්‍රී ආහාරය ඔප්පු කිරීමයි. මේ සිරිත් පුරාණ රජ මැදුරුවල සිරිත හා සමානයි.
ඇතැම් දේවාලයන්හි දේව පූජාව පැවැත්වීමට පෙර අවස්ථානුරූප බුද්ධ පූජා පැවැත්වීම ද සිරිතයි. සමහර දේවාලයන්හි මලසුන් ගෙවල් ද බොහෝ දේවාල භූමීන්හි බෝරුක් ද තිබේ. කෙම්මුර දවස් ගඩා ගෙඩි, පූපා පූප දෙවියන් සඳහා බත්, මාලු, අල පහ, බොඩ පහ (රස කැවිලි) ආදිය පුදා 'කෝල්මුර' නම් එම දෙවියන් පිළිබඳ වෘත්තාන්ත කවි කියා විශේෂ වර ප්‍රශාද ලබා ගැනීම සඳහා යොදා ගත් දින 'කෙම්මුර' නමින් හැඳින්වෙයි. වැඩි වශයෙන් කෙම්මුර යෙදෙන්නේ සෙනසුරාදා සහ බදාදා දෙදිනටයි.
මංගල දේවාලයන්හි පැවැත්වෙන වාර්ෂික මංගල සතරකි. ඇසළ (පෙරහැර) මංගල්‍යය, කාත්ති (ඉල් මහ) මංගල්‍යය, දුරුතු මංගල්‍යය සහ අවුරුදු කාත්ති මංගල්‍යය යනු ඒ සතර මංගලයෝ ය. පෙරහැර වාර්ෂික මංගල්‍යයන් පැවැත්වෙන කාල සීමා තුළ පෙරෙහැර විදි සංචාරය කරයි. දිය කැපීමේ මංගල්‍යය සිදු කරන්නේ ඇසළ පෙරහැරෙහි පමණකි.
රත්නපුර මහසමන් ලක්ෂමණ දේවාලයේ සමන්, විෂ්ණු, බිසෝ දෙවි, පත්තිනි දෙවි යන දෙවි දේවතාවන් උදෙසා පෙරහැර සතරකුත් දළදා පෙරහැරකුත් පැවැත්වෙයි. පෙරහැර සමය ඇරඹෙන්නේ කුඹල් පෙරහැරිණි. කුඹල් පෙරහැර නම් දේවාලයට අවුරුදු පතා වළං සැපයීම පිණිස නින්දගම් ලබා ඇති කුඹල්කාරයා (කුඹලා) සිය පිරිවර සහිතව උත්සවාකාරයෙන් වළං කඳක් ගෙනැවිත් නියමිත වකවානුවෙහි ඔප්පු කිරීමෙනි. රන්දෝලි පෙරහැර වාර්ෂික පෙරහැරෙහි එක් අංශයකි. එයට ඒ නම ලැබී ඇත්තේ දෙවිවරුන්ගේ බිසෝවරුන් පිණිස පැවැත්වෙන පෙරහැර නිසා ය. මහනුවර ඇසළ පෙරහැරෙහි රන්දෝලි ගෙන යන්නේ අවසාන රාත්‍රි පහ තුළ ය. එම දෝලාවල දේවාභරණ තැන්පත් කර ඔසවා ගෙන යති.
සාමාන්‍යයෙන් පෙරහැරක හේවිසිකාරයෝ , නැට්ටුවෝ, පන්දම්කාරයෝ, හොරණෑකාරයෝ, කොම්බුකාරයෝ, පූරම්පෙත්තුකාරයෝ, අලි, ඇත්තු, කොඩි, සේසත්, රන්සිවි ගෙවල් යනාදි අංග දක්නට ලැබේ.
සේවකයෝ දේවාලයන්හි සිරිත් විරිත් අනුව මනා පාලනය පිණිස ලොකු සේවක පිරිසක් අවශ්‍ය වේ. දේවාලයේ ප්‍රධාන පාලක තැන බස්නායක නිලමේ ය. දෙවුන්දර, කතරගම වැනි ඇතැම් දේවාලයක බස්නායක වෙනුවට 'මහා බෙත්මේ' නම් නිලධාරියෙක් වෙයි. කපු රාළ, කත්තියන රාළ, මුරුතැන් රාළ, හේම කත් කාරියා, බත්තන රාළ, මුදන්නායක, බණ්ඩාරනායක, රත්නායක රාළ, වන්නකු රාළ, මොහොට්ටාල, පිරිත් නිලමේ, උන්නාන්සේලා, විදානෙලා, මාණික්කු මහගෙලා, ආලත්ති මහගෙලා ඉන් ඇතැම් නිලධාරීහු ය. ඒ මේ කාගේත් යැපීම පිණිස කුඹුරු ඉඩකඩම් ලැබී තිබුණේ ය. ('බස්නායක' යනු කවර තේරුමක් දෙන්නේ දැයි සෙවිය යුතු ය.)
'මහ බෙත්මේ' නොහොත් 'බෙත්මේ' නිලය ද බස්නායක නිලය මෙන්ම සම්භාවනීය වූවකි.
'කපුරාළ' දෙවියන්ට පුද පූජා ඔප්පු කර යාතිකා කරන්නා. දේවාලයක ඇතුල මාලයට නොගොස් වැඩ ඉන්න මාලිගයට කැමති ලෙස ඇතුල් විය හැක්කේ මොහුට පමණි.
'කත්තියන රාළ' දෙවියන් සඳහා ආහාර පාන පිළියෙල කරන්නා.
'මුරුතැන් රාළ' දෙවියන් සඳහා පිළියෙල වූ ආහාර පාන වැඩ ඉන්න මාළිගය වෙත ගෙන්වා ගෙන ගොස් භාර දෙන තැනැත්තා.
'හේමකන්කාරයා' දෙවියන් සඳහා පිළියෙල වූ ආහාර පාන සහිත භාජන එල්ලූ කද ඔසවා ගෙන මුරුතැන් රාළ සමඟ යන තැනැත්තා.
'බත්තන රාළ' දෙවියන් පිදීම පිණිස හේම කදේ ඇති බත් ආදි ආහාර පාන වර්ග රන් රිදී ආදියෙන් කළ භාජන වලට බෙදන්නා. බත්ලන්නා.
'මොහොට්ටාල' දේවාලයට අයත් අලි ඇතුන් පිළිබඳ වගකිව යුත්තා.
'මුදන්නායක' දේවාලය සන්තක අරමුදල් භාරකාරයා.
'බණ්ඩාරනායක' කපුවන් (පණ්ඩාරම්වරුන්)ගේ නායකයා ය.
'රත්නායක' දේවාලයට අයත් මුතු, මැණික්, රන්, රිදී ආදිය පිළිබඳව වගකිව යුත්තා.
'වන්නකු රාළ' දේවාලයේ අය වැය ආදී ගනුදෙනු තක්සේරු කරන්නා.
'පිරිත් තිලේ උන්නාන්සේලා' දෙවියන් ඉදිරියේ පිරිත් කීමට නියමිත භික්ෂු පිරිස
'මාණික්ක මහගෙලා' දෙවියන් වෙනුවෙන් රැගුම්පාන ගැහැණු.
'ආලත්ති මහගෙලා' දෙවියන්ට ආශිර්වාද කරන්නා වූ ගැහැණු.
(කර්තෘ: හපුගොඩ සුමනතිස්ස ස්ථවිර:)
(සංස්කරණය නොකළ)
