ධාතු ගර්භය
ස්තූපයෙක ඇති ඉතා ම වැදගත් අංගය ධාතු ගර්භයයි. එය කොතරම් වැදගත් ද යත් ශ්‍රී ලංකා බෞද්ධයන් අතරෙහි ස්තූපය හැඳින්වීම සඳහා ප්‍රචලිත වැ පවත්නා 'දාගැබ' යන නාමයේ නිරුක්තිය පවා 'ධාතු ගර්භය' යන්නට සම්බන්ධ බව පැහැදිලි ය. මින් හෙළිවන තවත් කරුණක් නම් ස්තූපය හැඳින්වීමට 'ධාතු ගර්භය' යන නම ම ප්‍රමාණවත් වන බව යි. ස්තූපයක ධාතු ගර්භය පිහිටා ඇත්තේ 'අණ්ඩය' නමින් හැඳින්වෙන එහි ගෝලාකාර බඳ මධ්‍යයෙහි ය. බෞද්ධ ස්තූපයක් තැනවීමේ මුඛ්‍ය පරමාර්ථය බුදු රදුන්ගේ ශාරීරික අස්ථි ධාතු හෝ උන් වහන්සේගේ ශ්‍රී ශරීරය ආදාහනය කළ චිතකයෙන් ලබා ගත් අළු හෝ ආරක්ෂා වන පරිදිත් ඒ තුළ නිදන් කිරීම ය. ධාතු ගර්භයේ ප්‍රමාණය ද ඒ ඒ ස්තූපයේ විශාලත්වය අනුව වෙනස් වේ. එහෙත් විශාල ස්තූපයක ධාතු ගර්භයේ ප්‍රමාණයට වඩා විශාල වෙනසක් නො දක්වයි. සාමාන්‍යයෙන් ධාතු ගර්භයක දිග, පළල හා උස සම ගණයක පැතිවලට සමාන ය. එහි උඩ පැත්ත හෙවත් වහලය බොහෝ විට වසා තිබුණේ ගල් පුවරුවෙකිනි. සමහර ධාතු ගර්භවල වහල තනා තිබුණේ ගඩොළින් තැනූ ගඩොළු ආරුක්කුවෙකිනි. ධාතු ගර්භයට අයත් බිත්ති සතරේ මැද හරියෙහි කවාටය බැගින් තනා තිබිණ. මේ කවාට තනන ලද්දේ ඒ තුළ බුදුපිළිම හෝ ලෝක පාලකයනැ'යි සැලකූ සතරවරම් දෙවිවරුන්ගේ කුඩා රූප තැන්පත් කිරීම සඳහා බවට සාක්ෂි පවතී. ගඩොලින් බඳින ලද බිත්ති සුදු පිරියමින් නිමවා ඒ මතුපිට සිතුවම්වලින් සරසන ලදි. මේ සැරසිලි සඳහා ලතා කර්මාදිය පමණක් නොව බුද්ධත්වයට පැමිණීම වැනි බුදුසිරිතේ වැදගත් අවස්ථා ද ඇතැම් බෝසත් සිරිත් ද ඇතුළත් අවස්ථා ද තෝරා ගන්නා ලද බව දැනට හමු ව ඇති පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂිවලින් හෙළිවේ. මිහින්තලයේ අටවන සියවසට අයත් ස්තූපයකට අයත් ධාතු ගර්භයේ බිත්තිවලින් ලබාගත් බදාම පතුරුවලින් (මේ) කොටස් තහවුරු කරනු ලැබ අනුරාධපුර පුරාවිද්‍යා කෞතුකාගාරයෙහි ප්‍රදර්ශනය සඳහා තබා ඇත. ඉන් ඒ කාලයෙහි කරන ලද බිතුසිතුවමෙක ස්වරූපය දත හැකි ය. වළාකුලකින් මතුවී දෑත් මුහුළු කොට තබා වැඳගෙන සිටින දේවතා සමූහයක් ඉන් නිරූපිත ය. රුවන්වැලි සෑයේ ධාතු ගර්භය තැනැවීමේ දී දුටුගැමුණු රජුගේ නියමයෙන් එහි බිත්තිවල යොදන ලද සිතුවම් පිළිබඳ දීර්ඝ විස්තරයක් මහාවංසයේ 30 වන පරිච්ඡේදයේ (62-97) ඉදිරිපත් කෙරේ.
ධාතු ගර්භය නිමවා ඇති ආකාරයත් එහි තුළ භාණ්ඩ තැන්පත් කොට ඇති ආකාරයත් සැලකිල්ලට ගත් විට පැහැදිලි වන්නේ ඉන් කුඩා සක්වළක් සංකේතවත් කිරීම එහි නිර්මාතෘවරුන්ගේ අදහස වූ බවයි. එහි මධ්‍යයෙහි පැති හතරකින් හෝ අටකින් හෝ එසේ නැතහොත්, නිදර්ශන ස්වල්පයකින් දැක්වෙන පරිදි වටකුරු හෝ හැඩයකින් යුත් කුඩා කුලුනක් බඳු වස්තුවක් වේ. මේ වස්තුවෙහි පිටතට පන්නා අඹන ලද සිහින් තීරු සතක් දක්නට ලැබෙයි. මෙය පර්වත වළලු සතකින් වට කරන ලද මහාමේරුව සංකේතවත් කිරීමට යොදන ලද්දකැ'යි සැලකේ. මහාමේරු සංකේතය මුදුනෙහි බුදුරදුන්ගේ ශාරීරික ධාතු සහිත කරඬුව තැන්පත් කරනු ලැබීමෙන් සංකේතවත් කරන ලද්දේ බුදුරදුන් සියලු සක්වළට අධීශ්වර වැ වැඩ සිටි බව යි.
මහාමේරු සංකේතයට අමතර ලෙස ධාතු ගර්භයේ සතර කොනෙහි පහන් ඇගැ සතරක් තිබීම සිරිත විය. විසිතුරු ලෙස මැටියෙන් නිමවන ලද මේ පහන් ඇගැ ඒවා මුලින් එහි තැන්පත් කරන ලද අවස්ථාවෙහි තෙල් පුරවා දල්වා තබන ලද බව පහන් වැටි ආධාරකයේ කළු පැහැයෙන් පෙන්වන පිළිස්සීම් සලකුණුවලින් හෙළි වේ.
මේ කාණ්ඩවලට අමතර වැ ගර්භ නිධානෝත්සවය පැවැත්වුණු අවස්ථාවෙහි සැදැවතුන් විසින් පූජා කරන ලද රන්, රිදී මුතු, මැණික් ආභරණ, රනින් හෝ ලෝකඩින් හෝ තනන ලද බුදු පිළිම, බෝසත් පිළිම, කරඬු ආදිය ද ධාතු ගර්භවලින් හමු වී ඇත. සාමාන්‍යයෙන් ම මේ පූජා භාණ්ඩ තැන්පත් කරන ලද්දේ 'නිදන් ගලක්' හෙවත් 'යන්ත්‍ර' ගලක් තුළ ය. මේ යන්ත්‍ර ගල චතුරස්‍රාකාර වස්තුවකි. එහි උස අඟල් 8ක් හෝ 9ක් පමණ වේ. එහි එක් පැත්තක් ධාතු ගර්භයේ විශාලත්වය අනුව අඩි 3ක් හෝ 4ක් වේ. මේ චතුරස්‍රය තුළ කොටු 16ක් තැනෙන පරිදි නෙළා සකස් කරනු ලැබ ඇත. නිදන් වස්තු තැන්පත් කරනු ලබන්නේ මේ කොටු වළවල් තුළ ය.
යන්ත්‍ර ගලට යටින් හක්ගෙඩි, බෙලිකටු, මුහුදින් ලබාගත් වටකුරු ගල් කැට හා නාගරූප තබන ලදි. මේ මගින් මුහුදට යටින් පිහිටි නාග ලෝකය සංකේතවත් කරනු ලැබීමෙන් චක්‍රවාට සංකල්පය සම්පූර්ණ වෙතැ’ යි අදහස් කැරිණි.
(කර්තෘ: ගුණපාල සේනාධීර)
(සංස්කරණය නොකළ)
