අල් උබායිද්
මෙසපොටේමියාවේ ආදිතම ජනාවාසයකි. ක්රි.පූ. 4000 පමණේ සිට ක්රි.පූ. 3500 පමණ දක්වා වූ කාලය තුළ මෙසපොටේමියාවේ පැවති සංස්කෘතිය මේ ස්ථානය මුල් කොට ගෙන අල් උබායිද් සංස්කෘතිය නමින් හැඳින්විණ.
මෙසපොටේමියාවේ ප්රාග්-ඓතිහාසික යුගයෙහි පූර්වාර්ධය අල් උබායිද් සමය වේ.
මේ සමයේ දී පාවිච්චි වුණු මැටි බඳුන් අතින් ම සාදන ලද ඒවාය. පලාවන් පැහැයක් ගන්නා තෙක් පුලුස්සන ලද මේ බඳුන් මතුපිට කළු හෝ දුඹුරු පාටින් ජ්යාමිතික රටා සායම් කොට තිබේ. මේ මැටි බඳුන් බොහොමයක් කෙණ්ඩිය සහිත ඒවායි. මැටි බඳුන්වල හැඩයත්, හැඩයට ගැළපෙන පරිද්දෙන් යෙදූ රටාත් සලකා බලන විට මේවා කලාත්මකභාවය අතින් උසස් තත්වයක් ගන්නා බව කිව යුතුය.
දෑකැති, පොරෝ ආදි උපකරණ ද මැටියෙන් ම තනා දැඩි ලෙස ඝන කොට පුලුස්සාගන්නා ලද්දේය. අල් උබායිද්හි තිබී සොයාගන්නා ලද මේ මැටි ආයුධ කැබැලි රාශියෙන් පෙනී යනුයේ පහසුවෙන් කැඩුණු මේ ආයුධ විශාල ප්රමාණයක් නිෂ්පාදනය කරන ලද බවය. උදලු වැනි වඩා විශාල ආයුධ ගිනිගල්වලින් හෝ කහඳගල්වලින් (චර්ට්ගල්වලින්) සැසගන්නා ලදි.
උබායිද් සමයට ආවේණික වාස්තුවිද්යාත්මක ලක්ෂණවලින් යුක්ත වූ ප්රථම දේවාලය ඒරිඩූ නම් ස්ථානයෙහි පිහිටියේය. දේවාලය පිහිටි වේදිකාවෙහි බිත්තිවල සිරස් අතට ඉදිරියට නෙරූ පනාබැමිතීරු වේ. මුලින් පැවති දේවාලයේ පදනම ඇතුළු වන සේ වේදිකාව විශාල කොට බැඳ ඊ මත වඩා උත්තුංග වූ දේවාලයක් ගොඩනැංවීම සිරිතක්ව පැවති බවත් මේ අන්දමට දේවාල දාහතරක් මේ ස්ථානයෙහි ම අනුක්රමයෙන් ඉදි වී ඇති බවත් පුරාවිද්යත්මක කැණීම්වලින් හෙළි වී තිබේ. දේවාල ගොඩනඟා ඇත්තේ එක ම ආයත සැලැස්මකටය. දේවාලය ඇතුළත මධ්යාංශයක් සහ ඒ දෙපස සමමිතිකව පිහිටි කාමර පේළි ද වෙයි. මේ සියලු ම ලක්ෂණ පසු කාලයෙහි මෙසපොටේමියාවෙහි ඉදි කෙරුණු දේවාලවල දක්නා ලැබේ.
ගොඩනැඟිලි ඉදි කිරීම සඳහා මැටි ගඩොල් ද මේ ප්රදේශයෙහි සුලභව වැවුණු බට විශේෂයක් ද භාවිතා කොට ඇත.
උබායිද් සමයේ විසූවන් විසින් ජන ආගමික වුවමනාවන් සඳහා අඹන ලදැයි සිතිය හැකි කුඩා රූප කිහිපයක් සොයාගෙන ඇත. මේ සමයේ ඇඳුම් පැලඳුම් පිළිබඳ අදහසක් මේවා අනුසාරයෙන් ලබාගත හැකිය. ගැහැනුන් කේශරවනා සඳහා හවරි භාවිතා කළ බව පෙනේ. පිරිමි කොණ්ඩය බැඳීමට පුරුදුව සිටි බව ද ඔවුන් ඇතැම් විට බැටළුහම් හැඳි බව ද පෙනේ.
මුද්රා භාවිතය ද මෙකල ඇති විය. මේවා බොහෝ විට රවුම් බොත්තමක හැඩය ගනී. ඒවායේ සමතල හෝ අවතල මුහුණත්හි ජ්යාමිතික රටා කොටන ලදි.
උබායිද් සංස්කෘතිය මෙසපොටේමියාව පුරා පැතිර යෑමෙන් ද උබායින් වැසියන් ඉදි කළ ගොඩනැඟිලිවල විශාලත්වයෙන් ද පෙනෙන්නේ මෙසමයෙහි පැවති අර්ථක්රමය සෑහෙන තරම් සමෘද්ධි සම්පන්න වූවක් බවයි. පුරාවිද්යාත්මක සාධකවලට අනුව මෙකල පැවැත්තේ ගොවිතැනත් සත්ත්ව පාලනයත් මුල් කොටගත් ග්රාමීය අර්ථ ක්රමයක් බව කිව හැකිය. යුප්රටීස්-ටයිග්රිස් නිම්නයෙහි පැවති භූගෝලීය තත්වයන් ද මෙබඳු අර්ථ ක්රමයකට අනුකූල වූ බැව් පෙනේ. වාර්ෂික ජලගැල්ම හේතුකොටගෙන ගොවිතැනට සුදුසු සරු පසක් නිරායාසයෙන් ම සකස් විය. එමෙන් ම, මෙහි වූ ජලාශයන්හි බොහෝ මසුන් ද ඒ ජලාශ ආශ්රිතව වෙනත් සත්ව විශේෂ ද ජීවත් වූ බැව් පෙනේ.
මෙකී ස්වාභාවික සම්පත් මිනිසාගේ ප්රයෝජනය සඳහා යොදාගැනීමට අවශ්ය වූ සමාජ සංවිධානය දෙවියන් හා දේවාලයන් ඇසුරින් සකස් වී යයි සිතිය හැකිය. මේ සංස්කෘතියට අයත් විශාලතම ගොඩනැඟිලි වූයේ දේවාලයන්ය. පොළොවට මෙන් ම ජලයට ද අධිපති වූ එන්කි නම් දෙවියකුට මේ දේවාල කැප විණ. ඒරිඩූහි දේවාලය වරින් වර වඩ වඩාත් විශාල කොට තනවා තිබීමෙන් පෙනෙන්නේ ආර්ථික තත්වය මෙන් ම ජනගහනය සහ දේවාලය සතු බලය ද වර්ධනය වූ බවයි.
හෙන්රි ෆ්රැන්ක්ෆ’ට් නමැති පුරාවිද්යාඥයා පවසන අන්දමට අල් උබායිද් වැසියෝ ප්රාග්-ඓතිහාසික ගොවීන් අතර ඉතාමත් දියුණු ජන කොට්ඨාසය වූහ.
(උරුක්, ජේම්දෙත් නස්ර් යන ලිපි ද බලන්න. )
(සංස්කරණය: 1970)
