අත්තනගල්ල
මේ ප්‍රදේශයේ ප්‍රධාන වැවිලි වනුයේ පොල් හා රබර්ය. වී ගොවිතැන මෙහි වැසියන්ගේ ප්‍රධාන ජීවනෝපායයි.
දැහැමි සිරිසඟබෝ රජු අත්තනගල්ලේ දී මගියකුට හිස දන් දීම නිසාත් ඒ හිස දන් දුන් තැන ගෝඨාභය (249-263) රජු විසින් කරවන ලද විහාරය නිසාත් අත්තනගල්ල මහත් ප්‍රසිද්ධියට පැමිණියේය. අත්තනගලු විහාරය නමින් හැඳින්වෙන මේ විහාරය බෞද්ධයන්ගේ ප්‍රධාන සිද්ධස්ථානයකි. ගෝඨාභය රජු විසින් මෙහි ම සර්වඥ ධාතු නිදන්කොට චෛත්‍යයක් හා දෙමහල් වටදා ගෙයක් ද කරවන ලද බව අත්තනගලු වංශයෙහි සඳහන් වෙයි. ඉන් පසු කලෙක අනුරාධපුරයේ උපතිස්ස (ii) රජු විසින් මෙහි පස්මහල් සංඝාවාසයක් කරවා එයට ග්‍රාමක්ෂේත්‍රයන් ද පුදන ලද බව එළුඅත්තනගලුවංශයෙහි දැක්වේ. පසු කලෙක ධනලෝභී වූ සොරුන් පස්මහල්පාය පැහැර ගෙන වනසා ලූ බවත් මුගලන් රජු විසින් ඒ වෙනුවට තුන්මහල් පායක් කරවන ලද බවත් ඊට පසු දඹදෙණි පුර රජ පැමිණි තුන්වැනි විජයබාහු (1232-36) රජු අත්තනගලු විහාරය ප්‍රතිසංස්කරණය කරවූ බවත් ඔහු පුත් පණ්ඩිත පරාක්‍රමබාහු (1236-71) රජු සිය අගමැති වූ ප්‍රතිරාජදේවයන් ලවා එහි තුන්මහල් පහයක් කරවා අනවමද්ශී සංඝරාජයන්ට පූජා කළ බවත් එසේ ම සිය ගණන් භික්ෂු සංඛයා එහි වාසය කරවූ බවත් චූලවංසයෙහි සඳහන් වේ. තුන්වැනි විජයබාහු රජුගේ මළ සිරුර ආදාහනය කරන ලද්දේ ද අත්තනගල්ලේ බව කියති.
"දෛවඥාකාමධෙනු" නමැති ප්‍රශස්ත වූ ජ්‍යොතිර් ග්‍රන්ථය රචනා කරන ලදුයේ මේ විහාරස්ථානයේ දී ය. සිරිසඟබෝ රජුගේ චරිතාවදානය හා අත්තනගලු විහාරය පිළිබඳ තොරතුරු සඳහන් වන "හත්ථවනගල්ල විහාවංස" නමැති පාලි භාෂාමය චම්පු කාව්‍යය රචනා කරන ලදුයේ ද මෙකල්හි මැ මේ සංඝරාජයන්ගේ ආරාධනයෙනි. මෙසේ මහරජ ඇමති ආදීන් විසින් සංවර්ධිත පරිපාලිත වූ ක්ෂීණාශ්‍රවාදි නොයෙක් දහස් ගණන් භික්ෂූන්ට වාසස්ථාන වූ අත්තනගලු මහාවිහාරය පීතෘඝාතක සීතාවක රාජසිංහ රජු විසින් ද පරංගි සතුරන් විසින් ද මූලෝත්පාටනයෙන් විනාශ කරන ලදුයේ වැලිවිට සරණංකර සංඝරාජයන් වහන්සේගේ ශාසන පුනරුත්ථාපනයෙන් යළිත් සංවර්ධනය වන්නට විය. මෙකල සියලු විහාරාංගයන්ගෙන් පරිපූර්ණ වූ එය බෞද්ධ ජනතාවට සිද්ධක්ෂේත්‍රයක්ව පවත්නේය. පැරණි විහාර නාමාවලියෙහි ද සඳහන් වන අත්තනගලු විහාරය මයුර සන්දේශයෙහි (31) මොනරාගේ ගමන් මාර්ගයට ද ඇතුළු වී ඇත.
පැරණි චෛත්‍යයේ වටදාගෙයි නටබුන් මෑතක් වනතුරු ම මෙහි දක්නට තිබිණි. දැනට මෙහි අලුතෙන් ගොඩනංවා ඇති විශාල චෛත්‍යයක් හා කුඩා විහාරයක් ද වෙයි. රටඋළු සෙවිලි කොට මෑත දී කරවන ලද වටදාගෙය පැරණි වටදා ගෙයක ආකාරය විදහා පාන්නකි.
(සංස්කරණය:1963)
